O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirligi urganch davlat universiteti filologiya va tillarni o’qitish fakulteti

3. O‘zbek onomastikasi (nomshunosligi) paydo bo’lishi va Alisher Navoiy asarlarida onamastik tahlil

Onomastika – yunoncha onomastike – so‘zidan olingan bo‘lib, “nom qo‘yish san’ati” degan ma’noni bildiradi. Hozirgi vaqtda bu termin ikki ma’noda qo‘llaniladi:

1. Ma’lum bir til, xalq tarkibida qo‘llangan barcha atoqli otlarning yig‘indisi.
2. Atoqli otlar, ularning shakllanishi va o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganuvchi tilshunoslik sohasi.
XX asrning 60-70 yillarida o‘zbek tilshunosligida bir qator ilmiy yo‘nalishlar paydo bo‘ldi. Masalan: eksperimental fonetika, fonologiya,
morfonologiya, frazeologiya, stilistika (uslubshunoslik), nutq madaniyati,
ijtimoiy tilshunoslik (sotsiolingvistika), areal lingvistika, lingvostatistika kabilar.
O‘zbek onomastikasi ham o‘sha davrlarda vujudga kelgan tilshunoslikning
yangi sohalaridan biri sanaladi.
O‘zbek onomastikasi (nomshunosligi) o‘tgan asrning ikkinchi yarmidan
boshlab tilshunoslikning eng rivojlangan sohalaridan biriga aylandi. O‘zbek
nomshunosligi bo‘yicha olib borilgan keng ko‘lamli tadqiqotlar o‘zbek
onomastikasi sohasini bir qator monografiyalar, risolalar, izohli lug‘atlar, ko‘p
sonli ilmiy maqolalar, nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari bilan boyitdi19.
Shu sababli mamlakatimiz oliy o‘quv yurtlarining gumanitar yo‘nalishlarida
nomshunoslikning o‘rganilishi bo‘yicha tanlama fanlarni o‘qitish yo‘lga
qo‘yildi. Bu tanlama fan yoshlarga tilshunoslikda va uning hozirda jadal
rivojlanayotgan sohasi nomshunoslik bo‘yicha qilinayotgan yangiliklar haqida
qimmatli fikrlarni berishga harakat qiladi.
“O‘zbek onomastikasi masalalari” tanlanma fanini o‘rganish uchun Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida bildirilgan quyidagi fikr-mulohazalar asosiy dasturilamal bo‘lib xizmat qiladi: “Bugungi kunda yoshlarimiz yurtimizning ko‘cha va xiyobonlari metro va avtobus bekatlari, katta-katta maydonlar, binolarni bezab turgan
o‘zbekcha nomlar, shior va lavhalarni ko‘rib bularning barchasini odatiy bir hol
sifatida qabul qiladi. Vaholanki, yaqin tariximizda bu manzara butunlay
boshqacha ko‘rinishga ega edi. Birgina Toshkent shahridagi ko‘chalarning
nomlarini o‘qib, beixtiyor qaysi mamlakatda yurganingizni bilmay qolar
edingiz: Marks, Engels, Lunacharskiy, Kirov, Voroshilov, Lopatin va hokazo.
Shunisi ajablanarliki, bolsheviklar partiyasining dohiylari bo‘lmish bu
insonlarning birortasi ham umrida yurtimizga qadam qo‘ymagan, bizning
tariximiz va qadriyatlarimizga mutlaqo aloqasi bo‘lmagan kimsalar edi. Yoki
shahardagi aksariyat turarjoy mavzelari “S-1”, “S-2”, “S-15” degan, odamda
hech qanday his-tuyg‘u, xotira uyg‘otmaydigan mavhum nomlar bilan atab
kelinganini eslaylik.
Bularning barchasi zamirida odamzotni tarixiy xotira, vatan tuyg‘usidan judo qilishga qaratilgan g‘arazli intilishlar mujassam ekanini anglash, tushunish
qiyin emas.
Holbuki, ajdodlarimiz o‘zlari yashaydigan mahalla, shahar va qishloqlar,
xiyobonlarga nom tanlashga juda katta e’tibor bergan. Misol uchun, Toshkentning o‘n ikki darvozasiga berilgan chuqur ma’noli, go‘zal nomlarni olaylik. Samarqand, Beshyog‘och, Ko‘kcha, Chig‘atoy, Sag‘bon, Labzak, Taxtapul, Qorasaroy, Kamolon, Qo‘ymas, Qo‘qon, Qashqar darvoza degan nomlar avvalambor o‘zining aniq tarixiy-jug‘rofiy ma’nosi bilan ajralib turadi. Qadimiy nomlarda ota-bobolarimizning hayot va tafakkur tarzi yaqqol o‘z aksini topgan. Masalan, Toshkentning Eski shahar qismidagi Pichoqchilik, Charxchilik, Ko‘nchilik, Degrezlik, Taqachi, Egarchi, O‘qchi, Zargarlik, Parchabof singari mahalla nomlari bu erda hunarmandchilik naqadar rivojlanganidan, xalqimizning azaldan o‘troq hayot kechirib, yuksak madaniy turmush darajasiga ega bo‘lganidan dalolat beradi.
Shu nuqtayi nazardan qaraganda, keyingi yillarda poytaxtimizda milliy
tariximizga begona bo‘lgan, yuqorida zikr etilgan yasama, siyosiy nomlar o‘rniga Mirobod, Rakat, Mingo‘rik, Darxonariq, Shayxontohur, Yakkasaroy,