O‗zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti ta‘limda axborot texnologiyalari kafedrasi

 
 
 
 
7-MAVZU: Dasturlash tillari. Pascal dasturlash tili. 
 
REJA: 
 
1. Turbo Pascal dasturlash muhiti.
2. Pascal tilida ifodalarning yozilishi.
3. Chiziqli operatorlar dasturi, jadval va satriy kattaliklar. 
 
Dasturlash tillari miqdori va til variantlari juda katta. Yaxshi tasnif bu tillarni avlodlar 
bo‗yicha taqsimlab chiqishdir. Birinchi avlod mashina tillaridan boshlanadi. Bugun 5-avlod – 
dasturlashning vizual tillari dolzarbdir. Quyida alohida avlodning eng yaxshi vakillari aytib 
o‗tilgan.
1-va 2- avlod mashina tillari 
1936-1938 yilda Konrad Tsuze Z1 ni yaratdi. Bu dasturlash ta‘siriga berilgan dunyodagi 
birinchi hisoblash mashinasi edi. Ushbu mo‗jiza 500 kg og‘irlikda bo‗lib, butun xonani band 
qilgan edi. Mashina 1 sekund ichida 5 taga yaqin ko‗paytirish amalini bajara olar edi.
Yil 
Til 
Sintaksis
1938 Mashina tili 
Sonli kodlangan buyruqlar, dastur kodi faqat olimlar 
tomonidangina «idrok qilingan»
Mashina tillari hozirgi vaqtda boshqa deyarli foydalanilmaydi. 
Yil 
Til
Sintaksis
1952 Assembler 
Mantiqan aytilgan buyruqlar mashina kodiga qaraganda 
tushunarliroq, biroq yetarli darajada aniq emas. 
Bugungi kunda Assembler agar gap soniyaning har bir million ulushi haqida ketayotgan 
bo‗lsa faqat mikroprotsessorlar uchun dasturlashda qo‗llaniladi.

---

3-avlod, birinchi faza yuksak darajali birinchi tillar 
Haddan tashqari murakkab va mufassal o‗qiluvchi mashina tili kodlari sababli 50 – yillar 
o‗rtasidan boshlab yuksak darajali birinchi tillar, hammadan avval FORTRAN ishlab chiqila va 
qo‗llana boshlandi.
Yil 
Til 
Sintaksis
1953 Fortran 
Hisoblar 
tabiiy-ilmiy 
sohada, 
ilmiy 
formulalarga 
ixtisoslashadi. 
1956 Algol 
Dasturiy kodda birinchi marta ingliz so‗zlariga o‗xshash 
buyruqlardan foydalanish mumkin edi. Endi dasturlar ancha 
tushunarli edi. Algol dasturlashning barcha protsedura 
tillarining o‗tmishdoshidir. 
1959 Cobol 
Tijorat va ishlab chiqarish – iqtisodiy qo‗llashga 
ixtisoslashadi.
1980 Basic 
Dasturlashning juda sodda tili, bir necha soat ichida 
o‗rganish mumkin, lekin imkoniyatlari ancha cheklangan. 
Basic har kimga dasturlash imkoniyatini berishi lozim 
bo‗lgan. 
Hozirgi kunda Basic ilgarigidek boshlovchi dasturlar tomonidan qo‗llaniladi, boshqa tillar-
ilmiy tadqiqotlar sohasidagi FORTRANni istisno qilganda-ishlab chiqish uchun boshqa 
qo‗llanilmaydi.
Cobol o‗ziga xos xususiyat kasb etadi. Bu tilda bugun barcha dasturiy ta‘minotning, 
jumladan universal hisobot IBM mashinalarida, yarmidan ortiqrog`i yozilgan. Bu dasturlar 
ko‗proq 60-70 yillarda yaratilgan. Modomiki bugun Cobol tilini ko‗pchilik bilmas ekan, unda bu 
dasturlarning texnik xizmat ko‗rsatishi muammoli.
3-avlod, ikkinchi faza-dasturlashning strukturalashgan tillari 
Strukturalangan dasturlashga qadam siklli va protsedurali (protsedurali dasturlash) 
bo‗limiga yo‗l qo‗yadigan tillar rivojlanishi bilan qo‗llanilgan. Shundan boshlab dasturlashda 
FORTRAN va COBOLda tez-tez qo‗llanuvchi GOTO o‗tish buyrug‘i rad qilinadi.
Yil 
Til 
Sintaksis 
1960 C 
Endi Algol singari sodda emas, juda kodlangan bo‗lib ko‗rinadi 
(ko‗pchilik tomonidan orqaga qo‗yilgan bitta qadam kabi 
baholanadi). Biroq qo‗shtirnoq ichidagi xulosa sababli kod tartibli 
strukturalangan.
1970 Pascal 
Juda cheklangan, dasturchilarni tartib va ehtiyotlik bilan 
dasturlashga majbur qiladi.
Agar dasturlar tez va ishonchli (masalan tashqi qurilma drayverlari) bajarilishi zarur 
bo‗lsa, bugun ham C tipi katta ahamiyatga ega. Pascal va uning keyingi variantlari (mas. Delphi) 
bugun faqat xavaskor dasturchilar tomonidan foydalanishi mumkin.
4-avlod – ob‘yektga mo‗ljallangan dastur tili 
Ob‘yektga mo‗ljallangan dastur turi yordamida mavjud hayotdan biron (predmet 
vaziyatlar) narsani dasturda nisbatan oddiy qayta tiklash mumkin. Dasturlash ancha mantiqiy 
bo‗lib qoldi va dasturiy kod (tartibli dasturlanganda) xatolarga kamroq yo‗liqqan.
Yil 
Til 
Sintaksis
1959 LISP 
Eng avvalo sun‘iy intellekt sohasida, sonsiz masalalarning qo‗yilishi 
uchun ro‗yxatlashga mo‗ljallangan til.
1982 C++ 
Sintaksis C tilidan o‗zlashtirilgan. 

---

Ehtimol bugun C++ eng muhim dasturlash tili bo‗lsa kerak. Microsoft Office va Microsoft 
Windows qismlari C++da yozilgan. 
5-avlod vizual dasturlash 
Dasturlashning shu paytgacha mavjud tillari bilan ishlash har doim kirish konsolidan 
amalga oshirilgan. Xizmatda bigingi kundagidek oson va qulay formulalar bo‗lmagan. Vizual 
dasturlash tufayli Windows formulalarini tez va oddiy loyihalash va dasturlash mumkin bo‗lgan 
instrumental muhit ishlab chiqilgan. 
Yil 
Til 
Sintaksis
1995 Java 
Sintaksis ko‗p jihatdan C tilidan o‗zlashtirilgan, til ob‘yektga 
mo‗ljallangan. 
2000 Visual Basic 6 
Sintaksis Basicning ulkan ta‘siri ostida, yomon dasturlangan kod 
juda qiyin o‗qiladi. 
2002 C#.net 
Ko‗p jihatdan C-sintaksis, ozgina Visual Basic ta‘siriga uchragan. 
2002 C++.net 
C++dagidan sintaksis. 
2002 VB.net 
Ayrim o‗zgarishlar bilan Visual Basic sintaksisi.
Java shunday katta afzallikka egaki, u platformaga bog‘liq emas, ya‘ni Java-dasturlarni
Windows, Macintosh va Linux operatsiya tizimlarida bajarish mumkin.
Visual Basic dasturlarni ishlab chiqishni ancha tez o‗rganishga imkon beradi, biroq u faqat 
qisman ob‘yektga mo‗ljallangan. 
Microsoft dan net Java ga o‗xshash qurilgan. Net dasturlar ham platformaga bo‗g‘liq emas. 
Net bilan barcha dasturlash tillari ob‘yektga qaratilgan.
Web-dasturlash tillari 
Uy sahifachasi (Homepages)dan ko‗p sonli xizmatlar va ma‘lumotlarga kirish huquqini 
olish mumkin bo‗lishi uchun Web-dasturlashning maxsus tillari ishlab chiqilgan. Bugungi 
kunda:

PHP4/5

ASP.net lar eng muhimlaridir. 
ASP.net Microsoft ishlanmasi bo‗lgan bir paytda, PHP ulkan butun dunyo Open-Source 
Community tashkiloti tomonidan ishlab chiqilgan va ishlanmoqda. Bugungi kunda PHP 
ASP.netga nisbatan ancha keng tarqalgan. Buning asosiy sababi shundaki, PHPni osongina 
qo‗lga kiritish mumkin va u kengayuvchan. Har ikkala tillar ob‘yektga mo‗ljallangan. 
Dasturlashning keyingi turi bu - JavaScript. Uning yordamida Web-sayt uchun kichikroq 
dasturlar yozish mumkin, biroq ancha jiddiyroq dasturlarning JavaScriptda ishlab chiqilishi 
dargumon.