O‗zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti ta‘limda axborot texnologiyalari kafedrasi

Tarkibiy operator 
Begin va End xizmatchi so`zlari orasiga olingan operatorlar ketma – ketligidan iborat. 
Tarkibiy operator ma‘lum bir operatorlar ketma – ketligini operatorlar qavslari begin (boshi) va 
end (oxiri) xizmatchi so`zlari orasiga olib birlashtiriladi: 
::=begin; {} end 
Yuqoridan ko`rinadiki, yagona (tarkibiy) operatorga keltirilayotgan operatorlar soni bir 
dona bo`lishi ham mumkin. Agar ularning soni ikki yoki undan ortiq bo`lsa, ular nuqtali vergul 
bilan ajratiladi. 
Ta‟minlash operatori 
Hisoblangan qiymatni hisoblash jarayonining keyingi bosqichida foydalanish uchun eslab 
qolish zarur, bunday eslab qolish hisoblangan qiymatni ma‘lum o`zgaruvchiga o`zlashtirish yo`li 

---

bilan amalga oshiriladi. Bunday amalni bajarish, asosiy operatorlardan biri hisoblanuvchi qiymat 
berish, ya‘ni o`zlashtirish operatori bilan bajariladi. 
Ta‘minlash operatori sintaksis jihatdan quyidagicha aniqlanadi: 
A:=B; 
Bu yerda A- ta‘minlash operatori, B – o`zgarmas yoki ifoda, asosiy belgi ―:=‖ 
―
ta‘minlash
‖ deb o`qiladi. 
Ta‘minlash operatorning bajarilishida ―:=‖ belgisining o`ng tomonidagi ifodaning 
qiymati hisoblanib, belgining chap tomonidagi o`zgaruvchi tomonidan ta‘milnalanadi. 
MA‟LUMOTLARNI KIRITISH VA CHIQARISH OPERATORLARI 
Dasturda ma‘lumotlarning qiymatlarini xotiraga kiritishning bir necha usullarda bajarish 
mumkin. Sonli o`zgaruvchilarga ularning qiymatini berishda taminlash operatoridan 
foydalaniladi. 
A
:= 5; 
b
:= 

6.5 
 
Dasturni o`zgaruvchilarning turli qiymatlarda bajarish uchun 
read – 
kiritish operatori 
mo`ljallangan, uning umumiy ko`rinishi 
Read 
(
a
1, 
a
2,…, 
an
); 
Readln 
(
a
1, 
a
2,…, 
an
); 
Readln
;
bunda 
a
1, 
a
2,…, 
an- 
o`zgaruvchi qiymatlar ketma – ketligi. 
Readln 
(
a
1, 
a
2,…, 
an
) – avval 
a
1, 
a
2,…, 
an 
ga qiymat kiritilib, so`ng keyingi satrga 
o`tiladi. 
Readln
– bo`sh qator qoldiradi. 
EHM xotirasidagi ma‘lumotlarni monitor ekraniga chiqarish operatori – 
write
dir. 
Operator quyidagi bir nechta ko`rinishda ishaltiladi: 
Write
(
a
1, 
a
2,…, 
an
); 
Writeln
(
a
1, 
a
2,…, 
an
); 
Writeln, 
a
1, 
a
2,…, 
an
– oddiy o`zgaruvchilar, o`zgarmaslar yoki ifodalar bo`lishi mumkin. 
Writeln
(
a
1, 
a
2,…, 
an
) – chiqarish operatori oldin 
a
1, 
a
2,…, 
an
larning qiymatlarini 
chiqaradi, so`ng yangi qatorga o`tishni ta‘minlaydi.
Writeln – 
monitor ekranida yangi satrga o`tishni ta‘minlaydi. 
Write 
operatorida butun va haqiqiy sonlarni ma‘lum formatda chqarish mumkin. Bu 
format ikki nuqta orqali o`zgaruvchidan so`ng ko`rsatiladi. 
 
Masalan
: write(
y
:5:2) – 
y
ning qiymatini chiqarish uchun 5 ta xona ajratiladi, ulardan 
ikkitasi kasr qismi uzunligini anglatadi (bunda sonning butun va kasr qismini ajratuvchi vergul 
ham hisobga olinishi zarur). Butun sonlarni chiqarishda kasr qismi formati ko`rsatilmaydi. 
Darsning maqsadi : 
Paskal dasturning strukturasi, o`zgaruvchilarni tasvirlash, ta‘minlash, 
kiritish va chiqarish operatorlarini o`rganish va ularni qo`llab chiziqli dasturlar tuzishni 
o`rganish.