O`zbеkiston Rеspublikasi Oliy va O`rta maxsus ta'lim vazirligi Zahiriddin Muhammad Bobur nomidagi Andijon davlat univеrsitеti Ijtimoiy-iqtisodiyot fakelteti Pedagogika psixologiya ta’lim yo’nalishi III bosqich talabasi Orifjonova

Psixologning o‘quvchilar va o‘qituvchilar, boshqa kasb vakillari bilan munosabatlari

1. O‘zaro ishonchli munosabatlar. Psixologning o‘quvchilar va o‘qituvchilar bilan o‘zaro munosabatlari bir-biriga to‘la ishonch o‘rnatilishi zarurati tufayli alohida xarakterga ega. Psixolog o‘zaro ishonch yo‘qolgan taqdirda kasbiy majburiyatni to‘xtatish huquqiga ega.

2. Aniqlik kiritish majburiyati. Psixolog o‘quvchilar va o‘qituvchilarni har bir muhim qadam yoki o‘rganish xarakteri haqida xabardor qilishi shart.
3. Xolislikni saqlash. Psixolog o‘z o‘quvchilari bilan har qanday shaxsiy munosabatlarga kirishishdan saqlanishi lozim.
4. Individual maslahat olish huquqi. O‘quvchilar va o‘qituvchilar psixologning maslahatini olishda uchinchi shaxsning ishtirok etishini rad qilish huquqiga ega.
5. Psixologning alohida majburiyatlari. Psixolog o‘quvchilarni o‘rganish jarayonida ularning shaxsini hurmat qilishi, dildan suhbatlasha olishi, o‘quvchilar va o‘qituvchilarni vaqti – vaqti bilan psixologik testlardan o‘tkazib turishi, jamoada o‘tkaziladigan barcha tadbirlarda faol ishtirok etishi, ruhiy zo‘riqishlarning oldini olishi, yig‘ilishlarda jamoa a’zolari va o‘quvchilarning psixologik holatlari, kasbga qiziqishlari darajasi to‘g‘risida axborot berib borishi lozim.
6. Boshqa kasb vakillariga munosabat xulqi. Boshqa kasb vakillariga, ya’ni fan o‘qituvchilariga bo‘lgan munosabatida toqat bilan yordam berishga tayyorlik, xolislik namoyon qilishi kerak. O‘qituvchilarni ishga qabul qilishda o‘z munosabatini bildirishi, pedagogik qobiliyatini, tashkilotchilik faoliyatini aniqlovchi psixologik testlardan o‘tkazish haqida rahbariyatga takliflar berish.
Ta’lim sifatini yaxshilash, o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatlarni, jamoadagi muhitni yaxshilash, o‘quvchilarni kasbga bo‘lgan qiziqishlarini aniqlash va rivojlantirish, iqtidorli o‘quvchilarni aniqlash maqsadida o‘tkaziladigan psixologik testlar va metodikalarni qo‘llashni oldindan xabar berishi lozim. Bunda tekshiriluvchilarning xotirjamligi, bardamligini ta’minlash uchun hamma xavfsizlik choralarini ko‘rish lozim. Tushuntirish ishlari eksperiment tugagandan keyin amalga oshirilishi mumkin.
Psixologlar ish faoliyatlarida quyidagilarga e’tiborni qaratishlari maqsadga muvofiq:

1. 
   Psixolog hal qiladigan masalalarga faqat psixologik usullar bilan yechilishi mumkin bo‘lgan mehnat sharoiti, ijtimoiy munosabatlar va o‘quvchilar, pedagog xodimlarning kasbiy faoliyati bilan bog‘liq muammolar kiradi.
   
2. 
   Psixologning maqsadi kollejlar va akademik litseylarda o‘quvchilar, o‘qituvchilar uchun qulay psixologik muhitni yaratishdan iborat. Ya’ni o‘quvchilar, o‘qituvchilar bilan ma’muriyat o‘rtasidagi ziddiyatli holatlarda umumiy manfaatlar bilan shaxsiy manfaat o‘rtasidagi muvozanatni saqlashi lozim. Psixologning vazifasi ta’lim muassasasidagi o‘qish, mehnat, ijodiy samarali bo‘lishi uchun imkoni bo‘lgan hamma narsani qilishdan iborat.
   
3. 
   Psixologning asosiy majburiyati jamoaga amaliy yordam ko‘rsatishdir. Shu maqsad yo‘lida u paydo bo‘ladigan muammolarni eng yaxshi ko‘rinishda hal qilishga imkon beradigan ma’muriyat va boshqa fan o‘qituvchilari bilan hamkorlik qilishi lozim.
   
4. 
   Psixologlar o‘quvchilar va o‘qituvchilarda test o‘tkazishdan avval ularga natijalar ta’lim muassasasi rahbariyatiga xabar qilinishini aytishlari shart. Yangi xodimlarni ishga qabul qilishda, o‘quvchilarni o‘qishga qabul qilishda kasbga layoqatliligini, qiziqishlarini tekshirishda maqsadini aytib roziliklarini olishi kerak.
   
5. 
   Ta’lim muassasasi yangi qabul qilinayotgan xodim va o‘quvchini kasbiy layoqatliligi bo‘yicha yo‘llaganda psixolog o‘z faoliyatini sidqidildan bajarishi lozim.
   
6. 
   Psixolog testlar va tadqiqot materiallarini boshqa kishilar qo‘liga tushib qolmasligiga mas’ul.
   

Hozirgi zamon ijtimoiy psixologik tadqiqotlar masalasi, ayniqsa uning amaliy vazifalari sotsial psixologiya fanining markazida turuvchi psixologik va sotsiologik yondashuv yo’nalishlari asosida hal qilinmoqda. Masalan, Amerika va boshqa barcha g’arb davlatlarida ikki xil ijtimoiy psixologiya:"psixologik ijtimoiy psixologiya" va "sotsiologik ijtimoiy psixologiya" mavjud. Bu yo’nalishlar bir-biriga o’xshasa-da, ularning bir-biridan farqli jihatlari ham mavjud. Ya’ni, psixologik ijtimoiy psixologiya shaxs va faoliyat, muomala, shaxslararo munosabat, shaxsning ijtimoiy-psixologik tuzilishi, shaxsning kognitiv, konativ, xulq-atvor imkoniyatlarini o’z ichiga olgan ijtimoiy ustanovkalar, shaxs va jamoaning ijtimoiy-ruxiy kechinmalari kabi muammolar ustida tadqiqot olib borishni maqsad qilib olgan bo’lsa, sotsiologik ijtimoiy psixologiyada esa ko’pincha jamiyatning ijtimoiy qatlamlarini tahlil qilish xalqlar psixologiyasi, ommaviy hodisalar psixologiyasi, sinflar, guruxlar,gumanistik psixologiya kabilarga alohida urgu beriladi. Psixologik xizmat metodologiyasi esa ko’proq birinchi yo’nalish-"psixologik ijtimoiy psixologiya" asoslari zamirida tarkib toptiriladi. Gap shundaki, har bir fanning rivojlanishi yangi dalillar asosida ilmiy yunalishni ochib beruvchi metodik qurilmalarning tuzilishi bilan bevosita bog’liqdir. Chunki, aniq metodologiya bo’lmagan sohada aniq amaliy natijalar ham bo’lmaydi. Zero, ijtimoiy psixologiya fanining yana bir muhim yangi (shakl jihatdan yangi,mazmun jihatdan esa azaliy-kursiv bizniki) vazifasi psixologik xizmat metodologiyasi bilan bog’liq nazariy, amaliy va empirik yo’nalishdagi tadqiqotlar ko’lamini belgilashning bugungi kungacha nechoglik hal qilinayotganligini tahlil qilishga to’g’ri keladi. Bu borada psixologiya olamida hanuzgacha aniq va mukammal tarzda ishlab chiqilgan va rasmiy tarzda tan olingan yagona ilmiy yo’nalish yoki kontseptsiyaning qabul qilinmaganligi (balki olimlarning ilmiy-psixologik qarashlari turlicha bo’lganligi uchun buning iloji ham yo’qdir-kursiv bizniki) ayon bo’lsa-da, ilg’or g’arb psixologlari, Markaziy hamdo’stlik Davlatlari psixologlari va O’zbekiston psixologlari tomonidan olib borilgan (yakunlangan) va olib borilayotgan (eksperimental izlanishlarga yo’l ochib berilayotgan) fan olami uchun o’ziga xos saloxiyatga va nufuzga ega bo’lgan tadqiqotlar mavjudki,ular qaysidir jihati bilan psixologik xizmat modeli va uning psixologik himoya vositasi sifatidagi mohiyati, ahamiyati va ijtimoiy istiqbollari haqidagi ilmiy-amaliy tasavvurlarimizni shakllantirishga asos bo’lib xizmat qilishi mumkin. Ilmiy adabiyotlardan bizga ma’lum bo’lishicha, ijtimoiy psixologik xizmat metodologiyasining umumiy yo’nalishlari G’arb ijtimoiy psixologiya namoyandalari tadqiqotlarini quyidagicha izoxlashmumkin: V.Vundtning 1900 yilda chop etilgan "Xalqlar psixologiyasi" nomli yirik (o’n tomlik) epik asari ijtimoiy psixologiya yunalishlarini yorqinlashtirishga xizmat qilib, inson ma’naviyati, madaniyati va mafkurasini o’rganishning murakkab tomonlarini ochib berdi. Taniqli ingliz psixologi Vil’yam Makdugallning 1908 yilda yozilgan "Ijtimoiy psixologiyaga kirish" asaridagi "ijtimoiy xulq-atvor instinktlari" nazariyasi freydizmga qarshi o’laroq inson instinktlari va faoliyat uyg’unligini ta’minlash muammosini yoritishga ilk bor asos bo’lib xizmat qildi. Binobarin, E.Fromm, J.Saliven, V.Shutts, G.SHeparde, V.Bayon kabi olimlar tomonidan guruxlar psixologiyasi nazariyasini yaratishga asos solindi. Bunda turli xil ijtimoiy psixologik treninglar orkali guruxdagi shaxslararo munosabatlar bilan bog’liq psixologik iqlimni kamol toptirish yo’llarining ilk bor ko’rsatilishi mehnat jamoalaridagi ijtimoiy psixologik xizmat vazifalarini belgilash uchun ma’lum darajadagi empirik ma’lumot sifatida xizmat qilishi mumkin.
G’arbda yaratilgan kognitivizm doirasidagi nazariyalar psixologik xizmat metodologiyasi uchun muhim ahamiyatga ega. Chunonchi, L.Festingerning kognitiv dissonanslar nazariyasi (insonning faoliyat ob’ektiga nisbatan xulq-atvori yoki munosabatini ongli ravishda o’zgartirishga asoslangan), T.Nyuxomning hamkorlik kommunikativ nazariyasi (o’zgalarga va umumiy faoliyat ob’ektiga ijobiy munosabatlarni tarkib toptirishga asoslangan), CH.Osgud va P.Tanenbaumaning "kongruentlik" (inson kognitiv tuzilishi asosidagi ob’ektni baholashga qaratilgan) nazariyasi , G.Olport,A. Maslau, K.Rodjers kabi ijtimoiy psixologlarning gumanistik doiradagi qator tadqiqiy izlanishlari shular jumlasidandir. Yana shuni qayd etish kerakki, amerikalik taniqli psixolog Abraham Xarol’d Maslauning "Insonga bir butun yondashuv kontseptsiyasi" psixologik xizmat jarayonida insonni tushunish va ijtimoiy motivatsion rivojlantirish muammosi ustida tadqiqotlar olib borilishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Maslauning fikricha, insonning barcha tug’ma potentsial imkoniyatlari faqatgina ijtimoiy shart-sharoitning yaratilishi bilan ruyobga chiqishi va kamol topishi mumkin. Albatta, mazkur fikrlarning ne chog’liq haqiqat ekanligini bugungi kunda har bir insonning o’ziga xos va uning ijtimoiy taraqqiyotini ta’minlashga xizmat qiluvchi imkoniyatlari ko’lamini o’rganish va tarbiyalashni asosiy vazifa qilib olgan psixologik xizmatning tashkil etilishini muntazam kuzatishlarimiz natijalari tasdiqlab turibdi.
A.Maslau fan olamida o’ziga xos "motivatsion tizimning ierarxik modeli" ni yaratdiki, (Maslow A.H.) unga muvofiq individ xulq-atvoridagi ijtimoiy jihatdan muhim bo’lgan yuqori extiyojlarning yunalishi quyi extiyojlarning qay tariqa qondirilishi asosidagina tarkib topishi mumkin. Bu jarayon quyidagi tartibga ega:
1).Fiziologik extiyojlar.
2).Xavfsizlik extiyojlari.
3).Mehr va sadoqat extiyojlari.
4).Tan olish va baholash ehtiyojlari.
5).O’z-o’zini har tomonlama rivojlantirish extiyojlari.
Darhaqiqat, mazkur ierarxik tizim motivatsiyasining ilmiy jihatdan asoslab berilishi birinchidan, ijtimoiy psixologiyadagi extiyojlar va motivlar bilan bog’liq qator tadqiqotlarga hamohang bo’lsa, ikkinchidan, mazkur yo’nalishdagi psixologik xizmat metodologiyasini yaratish uchun alohida istiqbolga ega.CHunki, psixologik xizmatda insonning ijtimoiy extiyojlari muammosi ilmiy jihatdan to’g’ri talqin qilinishi va to’g’ri yunaltirilishi lozim. Bu borada qator taniqli sotsiolog, psixolog va faylasuflar tomonidan e’tirof etilgan ilmiy mulohazalarga tayanish mumkin. Masalan, D.N.Uznadzening "... extiyoj tushunchasi ... tirik organizm uchun zarur bo’lgan va ayni paytda qo’lga kiritilmagan barcha narsalarga taalluqli" va M.S.Kagan, A.V.Margulis,E.M. Etkindlarning "extiyoj bu-kerakli narsalarning etishmaslik oqibati" , V.A.Yadovning "extiyoj-inson shaxsi va organizm faoliyati uchun kerak bo’lgan zarurat va etishmovchilik mahsuli" L.I.Bojovichning"extiyoj-individ organizmi va u shaxs taraqqiyoti uchun muhim bo’lgan zarurat". A.V.Petrovskiyning"extiyoj - jonli mavjudot hayot kechirishining konkret shart-sharoitlariga uning qaramligini ifoda etuvchi va bu shart - sharoitlarga nisbatan uning faolligini vujudga keltiruvchi holatdir". kabi fikrlari shaxs taraqqiyotini ta’minlash yo’lida extiyojlarning biologik va ijtimoiy uyg’unligini hisobga olgan holda psixologik xizmatning navbatdagi vazifalarini belgilash imkonini beradi.


Xulosa
Psixologik xizmatning mazkur yunalishi psixologdan inson shaxsi va individualligini tarkib toptirish jarayoniga faol ta’sir utkazishni takozo kiladi. Xalk ta’limi tizimidagi psixologning vazifasi psixologik xizmatni muayyan koida, mezonga asoslanib tashkil kilishdan iborat bulib, yosh davr xususiyatlariga binoan (bolalar, ukuvchilar, talabalar) psixikaning rivojlanishi, shaxsning shakllanishi konuniyatlarini amaliyotga tatbik etish, ukituvchilar jamoasiga bolalar, ukuvchilar va talabalar ta’lim-tarbiyasini individuallashtirishda yordamlashish, ularning kobiliyati, maylining darajasiga karab ukituvchilarga korreksion (tuzatish) ishlarini amalga oshirishda kursatmalar berish. Psixologik xizmatning ushbu yunalishida aloxida axamiyat kasb etadigan narsa – bu bolalar, ukuvchilar, talabalar usishida (rivojlanishida) kechikish (orkada kolish), ularda xulkning buzilishi, ta’limda uzlashtirishning yomonlashuvi xisoblanadi: psixolog bolalar, ukuvchilar, talabalarning yosh xususiyatlarini xamda jadal rivojlanishini xisobga oluvchi, ular psixikasining barcha jabxalarini kamrab oluvchi dinamik tarakkiyotga kafolat beruvchi dastur ishlab chikarishga butun faoliyatini yunaltiradi, ijtimoiy usish talabiga javob beruvchi, umuminsoniy, etnopsixologik konuniyatlar muxitida kamolotga intiluvchi shaxsni tarkib toptirishni bosh maksad deb tanlaydi.
Amaliy psixolog bolalar, ukuvchilar, talabalarning psixik tarakkiyotidagi, xulki va muomalasidagi nuksonlar xamda kamchiliklarni asta-sekin tuzatish, korreksiya kilish dasturini ishlab chikadi va amaliyotga uni tatbik etadi. Buning uchun ular bilan maxsus mashgulotlar, buzilishni kamaytirish mashklarini utkazadi, ijodiy (kreativ) kobiliyatlarni ustirish maksadida treninglar olib boradi.
Rivojlantiruvchi va psixokorreksion ishlar psixolog tomonidan xar xil shakllarda, vaziyatlarda va xolatlarda tashkil kilinadi:
a) amaliy psixologning maxsus ishi, mashguloti ayrim bolalar, ukuvchilar va talabalar bilan aloxida utkazilishi rejalashtiriladi;
b) psixologlarning boshka bir faoliyati maxsus ravishda amalga oshirilib, bolalar, ukuvchilar, talabalar guruxlariga tarbiyaviy ta’sir utkazishga yunaltirilgan buladi;
v) ota-onalar, pedagogik jamoa ishtirokida tarbiyaviy tadbirlar tarzida mashgulotlar olib borish nazarda tutiladi.
Rivojlantiruvchi va psixokorreksion ishlar dasturini shunday tuzish kerakki, unda korreksion ishga jalb kilinuvchilar guruxining kadriyatga yunalganligi, etnopsixologik va etnomadaniyat xususiyatlari uz aksini topsin: dasturni xalk, etnos, millat, elat tarixi, an’analari, rasm-rusumlari, udumi, odati, stereotipi kabilarni xisobga olgan xolda tuzish maksadga muvofik, xunar-texnika bilim yurtlari ukuvchilari bilan murabbiylar urtasidagi nomutanosiblikni yukotish maksadida maxsus mashgulotlar utkazish: ulardagi ukishdan, ijtimoiy muxitdan, egallagan urnidan, mavkeidan konikmaslik xissini kamaytirish uchun trening, ishchanlik uyinlari, psixodramadan foydalaniladi, emotsional zurikishning oldini olish va uni kamaytirish niyatida maxsus xonalar jixozlash (xona jaxon standartlariga javob berishi, boshkaruv pulti, ekran vositalari, audiotrening, sotsial trening, texnik vositalariga, ilmiy-amaliy metodikalarga ega bulishi lozim).
Korreksion ishlar ma’lum tartibda, ilmiy tanlov asosida, muayyan seans buyicha utkazilishi shart. Bunda emotsional zurikishga uchragan shaxs millati, yoshi, jinsi, individual-tipologik xususiyati, ta’sirlanish darajasi xisobga olinishi kerak; tuzatish ishlari mashgulot, faoliyat, kasb xususiyatiga mos, mutanosib bulishi ta’sir utkazish samaradorligini oshiradi; unda yapon uslublarini kullash xam zarur ma’lumotlar tuplash va tanglikni yukotish imkonini yaratadi.
Xal kilishning psixologik shartlari, ta’lim –tarbiyadagi nuksonlarning oldini olish omillari, yullari yuzasidan yordam kursatish zarur. Bolalar, ukuvchilar, talabalarning shaxsiy muammolarini xal kilishda baxoli kudrat kumak berishi darkor. Ota-onalarga tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda maslaxatlar berish, nizoli vaziyat va psixologik xolatlarni birgalikda taxlil kilish va amaliy tavsiyalar beriladi. Ota-onalarga farzandlarning tibbiy yordamga muxtojligi yoki boshka muassasalarga murojaat kilish zaruriyat ekanligini yuysak pedagogik odob bilan tushuntirish, berilayotgan kursatmalarga ularni ishontirishi shart.