O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi z. Nishanova, D. Qarshieva

12.3.Ichki validlikka xavf soluvchi omillar: fon, etilish, saralash, o‟lim, testlash, statistik 
regressiya tushunchalari 
Laboratoriya sharoitidagi eksperimentlarda qisqa muddat ichida mustaqil o‘zgaruvchilarning 
barcha darajalari bo‘yicha ma`lumotlar to‘plash mumkin. Bu vaziyatda fon bilan shartlangan 
tobe ko‘rsatkichning o‘zgarishi ehtimoli kam, qolaversa, arim vaziyatlar mustaqil 
o‘zgaruvchining darajasiga bog`liq bo‘ladi. 
Masalan, tasavvur qiling siz katta guruhlardagi umumiy psixologiya kursi bo‘yicha 
tinglovchilarning o‘zlashtirish darajasi kompyuter texnologiyalariga asoslangan videoroliklar 
bilan o‘tilgan dars yoki an`anaviy plakatlar, turli qo‘lyozmalarga asoslangan darsga bog`liq 
ekanligini qiyosiy tahlil qilmoqchisiz. Shuningdek, umumiy psixologiya kursi bir yilda bir 

---

240 
marotaba o‘tilishini taxmin qilaylik. Bu yil siz kompyuter vidiorolik materiallari va amaliy 
materiallarni to‘plab dars o‘tasiz va o‘tgan yilgi guruh o‘zlashtirish ko‘rsatkichi bilan 
solishtirasiz. Agar bu yilgi guruhning o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari o‘tgan yilgi guruh 
ko‘rsatkichlaridan yuqori bo‘lsa, unda siz kompyuter texnologiyalari qo‘llanilgan dars 
samaraliroq deb xulosa chiqarishga haqlisiz. Biroq, bu o‘zgarish qandaydir fonli hodisa ta`sirida 
ro‘y bergan bo‘lishi ham mumkin. Masalan, fakultetga qabul talablari qat`iy bo‘lganligi sababli 
guruh talabalarining akademik qobiliyatlari rivojlangan bo‘lishi mumkin. Yoki kollej rahbariyati 
bitiruvchi talabalar umumiy psixologiya kursini o‘qishi kerakligi haqidagi talabni qo‘ygan 
bo‘lsa, bu ham guruhning ko‘rsatkichlariga ta`sir etgan. Balki, psixologiya kursiga qiziqish 
shaxsiy kompyuterlarning paydo bo‘lishi bilan bog`liq ravishda ortgan bo‘lishi mumkin. Bunga 
boshqa omillar ham ta`sir etgan bo‘lishi mumkin, ya`ni talabalar yuqori kurs talabalaridan o‘tgan 
yilgi imtixon savollarini nusxasini olib tayyorgarlik ko‘rgan bo‘lishlari mumkin. Siz ikkita guruh 
o‘zlashtirishidagi farqni aynan kompyuter texnologiyalarini darsga joriy qilinishi bilan bog`liq 
vaziyatda aniq xulosa chiqarishingiz uchun ichki validlikka tahdid soluvchi yuqoridagi fonli 
hodisalarni chetlab o‘tilganligiga ishonchingiz komil bo‘lishi lozim. 
Etilish – bu ichki validlikka xavf soluvchi omillardan biri bo‘lib, ishtirokchilarning yoshi 
kattaligi va tajribaliligi bilan bog`liq. Ajablanarlisi, etilish aynan kichik bolalarga nisbatan 
munosabatlarda tahdidlidir, masalan, bu maktabgacha ta`lim muassasasi dasturlarini baholashda 
yaqqol ko‘zga tashlanadi. Biroq, etilish kattalar hayotini tadqiq qilishga qaratilgan uzoq vaqtli 
eksperimentlarda masalan, oddiy hodimlikdan rahbar lavozimiga ko‘tarilgan holatdagi vaziyatda 
ham ta`sir etishi mumkin. 
Saralash ko‘pincha ishtirokchilarni tanlashda, ayniqsa, ko‘ngilli ishtirokchilarni saralashda ichki 
validlikka tahdid soladi. Agar yuqoridagi misolni ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, guruhlar bahorgi va 
kuzgi bo‘ladi, bu esa muammo tug`diradi. Kuzgi 1-kurs talabalarining guruhi psixologiyaga 
ixtisoslashtirilgandir. Bahorgi guruh talabalari bitiruvchi kurs bo‘lib, ularning ixtisosligi 
texnologdir. Sizningcha, bu guruhlar orasida psixologiyani o‘zlashtirish ko‘rsatkichidan boshqa 
vaziyatlarda ham farq kuzatilishi mumkinmi? Eksperimentatorlarga ma`lumki, semestr boshida 
o‘z ixtiyori bilan tadqiqotda ishtirok etish xohishini bildirgan ishtirokchilar bilan semestr oxirida 
ishtirok etish xohishini bildirgan ishtirokchilar orasida potentsial farqlar mavjud. Semestr 
boshidagi ko‘ngilli ishtirokchilarning psixologiyani o‘rganishga nisbatan motivatsiyasi, qiziqishi 
kuchli bo‘lishi tabiiy hol va ular o‘z vaqtlarini unumli rejalashtira oladilar. Saralashdagi noxush 
tahdidlar bevosita mustaqil o‘zgaruvchilar bilan bog`liq bo‘ladi. Aytaylik, siz ishlab chiqarish 
amaliyotidagi yangi dasturni samaradorlik darajasini baholamoqchisiz. Siz hodimlarni o‘z 
xohishlariga ko‘ra ushbu dasturda ishtirok etishlarini so‘raysiz va tadqiqot yakunida dastur 
doirasida ishtirok etishni xohlamagan ishtirokchilarning ko‘rsatkichlari bilan tadqiqotda ishtirok 
etgan hodimlarning ko‘rsatkichlarini solishtirasiz. Sizningcha ikkita guruh orasida farq mavjud 
bo‘ladimi? Bu kabi holatlar, ya`ni ishtirokchilarni saralashga oid muammolar deyarli barcha 
tadqiqotlarda uchrab, ichki validlikka xavf soluvchi omil hisoblanadi. 
Sinaluvchilarning eksperimentdan chiqib ketishi, ya`ni o‘lim (bu tushuncha Kuk va Kempbell 
tomonidan qo‘llanilgan, lekin ayrim manbalarda