O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi z. Nishanova, D. Qarshieva

18.3. So 'rov tadqiqot sifatida
So 'rov o 'tkazish usullari
. 
Tanlangan odamlardan axborot olishda so'rov o'tkaziladi. So'ng katta 
to'plamda ko'rib chiqiladi. So'rov o'tkazishda xulq- atvor haqidagi ma'lumotlarni bevosita 
o'lchash yo'li bilan olish mumkin. Lekin fikr, motivatsiya va hatto kutiluvchi bo'lajak xulq- 
atvorni bevosita baholash mumkin bo'lmagan axboratlarni o'z ichiga oladi.
 

---

285 
Bunday hollarda so'rov o'tkazishda kerakli axboratlarni to'plash mumkin emas. Shunday 
so'rovnomalar borki, nafaqat nimalar bilan shug'illanishni balki nimaga buni qilishlarini bilish 
mumkin. Shu sababli so'rovnomalar ijtimoiy ta'limotda keng qo'llaniladi. Talabalar tadqiqot 
proektini o'tqazishda o'ylanayotganda birinchi hayollariga kelgan fikr so'rovnomalar ko'pincha 
tadqiqotni uni ko'rinishi bo'lishi haqida bo'ladi. 
Ehtimoli kam emas, boshqalarida esa ikki yo undan ko'proq telefon bo'lishi mumkin. Ba'zi 
odamlar esa telefonlari bor, ammo raqamlari qayd etilmagan.
Yana bir turi internet so'rovnomadir, respondentlarga elektron pochta orqali javob beradilar. 
Hozirgi kunda dunyo tarmoqlarida ma'lumotnoma materiallari bo'lib, ular sizga savolnomani 
tuzishda yordam beradi.
Tanlash tashkiloti.
Tanlash tashkilotlarida sizga so'rovnoma o'tkazishda to'plam ko'rgazmali bo'lishi uchun hamda 
siz xohlagan xulosalarni olish uchun sizga guruh kerak bo'ladi. Ko'rgazmali so'rovnomani 
qayerdan olishimiz mumkin? Imkoniyatlardan biri - tasodifiy tanlashni olishimiz mumkin. Bu 
vazifa ko'rinishidan ham ko'proq qiyinchilik tug'diradi.
Tasodifiy tanlash mumkin bo'lmagan hollarda ba'zida tadqiqotchilar statusini tanlash degan 
usuldan foydalanishadi.
So 'rovnoma tarkibi.
Savolnoma turlari
• Ochiq turdagi savolnomalar;
• Yopiq turdagi savolnomalar;
• Alternativ turdagi savolnomalar. 
Endi bizda tanlash imkoni bo'lsa, savol tug'iladi - savolnoma qanday tuziladi? Agar sizning 
so'rovnomangizni maqsadi odamlardagi u yoki bu shaxs hususiyatlari darajasini aniqlash bo'lsa, 
masalan, avtoritar, his-hayajonli, ichki yo'nalganligi, ijodiy qobilyati yoki boshqa qandaydir 
shaxsni xarakteristikasi haqida bo'lsa, savolnomaga bu vazifa oldindan tuzilgan va ishlab 
chiqilgan. Aniqrog'i bu savolnomalar ommaviylashgan, ishonchliligi va validligi aniqlangan. 
Shuning uchun siz uni ishonchliligini bilasiz. Agar siz tanlagan mavzu spetsefik yoki siz uni 
savolnomasini topa olmayotgan bo'lsangiz sizning maqsadingizga hamda talablaringizga javob 
beruvchi savolnomani tarkibini tuzib chiqishni talab qiladi 
Yana yopiq hamda alternativ so'rovnomalar mavjud.
Yopiq so'rovnomalarga tadqiqotchi tomonidan savol hamda javoblar qatori bo'ladi, ishtirokchi 
esa ulardan birini tanlab javob beradi.
Alternativ so'rovnomalarda esa javoblar qatoridan tashqari u bo'sh joy qoldiriladi ishtrokchi esa 
bu javoblardan tashqari o'zi xohlagan javobni beradi agar javoblar ichida u bayon etmoqchi 
bo'lgan fikr bo'lmaganda.
Yutuqlari
So'rovnoma va savollarni yutuqlarini ko'rib chiqdik, savolnomalar odamlarni fikrini baholash 
imkonini beradi. Ularni keyinchalik kuzatiladigan xulqi va motivatsiyasini bilish imkonini 
beradi. Biz standart eksperiment usullaridan ololmagan qo'shimcha ravishda esa ular ko'plab 
ma'lumotlarni tez va kam harakat sarflab to'plashimiz mumkin.
Kamchiligi
Shuningdek, biz tadqiqotimizni kamchiliklari qatorini ham muhokama qildik. Katta miqdordagi 
ma'lumotlarni tahlil qilish aniqrog'i ma'lumotlari tahlili savolnomani loyihalash etapida 
qiyinchilik tug'diradi. Qo'shimcha ravishda esa quyi darajada katta miqdordagi to'plamda 
natijalarni taxlil qilishda qiyinchiliklar tug'diradi.
Yana bir kamchiligi shundaki, so'rovnomalar eksperimental emas, haqiqatdan ham korrektsion 
tadqiqotligidir.
Yana bir kamchiliklaridan biri, agar u yuqori sifatda bo'lsa ham u bevosita xulq atvorni baholay 
olmaydi. U faqatgina o'z -o'ziga hisobot berishdir. Shuning uchun respondent bizga o'zi 
xohlaganini aytadi. Bizni esa bularni tekshirishga qo'shimcha imkoniyatimiz mavjud emas. 

---

286 
Lekin ularni biz aldashlariga asos bormi, degan shubha tu'giladi. Buni bir qancha, ya‘ni bizga 
yolg'on ma'lumot berishlariga sabablar mavjud. Bu sabablardan biri o'zlarini himoyalash. Xatto 
ularga tadqiqotchi tomonidan ularni javoblari anonim bo'lishini aytilgan bo'lsa ham va xatto 
ismlarini yozmasliklarini aytsakda, ularni hayolan bu blankalarni belgilab qo'yilgan degan fikr 
bo'lishi ehtimoldan holi emas. Yoki ularni javoblarini kimdir ko'rib qolishi mumkinligidan 
havotir oladilar. Bu esa tadqiqotimizda to'g'ri va aniq xulosalarni olishimizga halaqit beradi. 
Xulosa qilib aytganda, keng qamrovli talablarni bajarishda tasodifiy ishtirokchilarni guruhga 
ajratish mumkin bo'lmaydi. Bunday hollarda noan'anviy loyihalardan foydalanishimiz mumkin. 
Ularni kvazi eksperiment loyihalar deyiladi. Noeksperimental loyihalar ichki validlikka tahdid 
tufayli interpretiv bo'lishi mumkin.
Bu loyihalarga faqatgina bir guruhni xulq atvorini testlardan o'tkazish uchun guruhdagi bir 
marotabali xulosaviy testlar o'tkaziladi.
Ikkinchi guruhni ya'ni noekvivalent guruhni qarama - qarshi holatini testlardan o'tkazuvchi va 
uni bir martalik testlardan o'tkazishda oldingi va keyingi xulosaviy testlardan o'tkazishdan 
iboratdir.
Kvazieksperiment loyihalar ko'pincha ichki validlikka tahdidni baholash yo aniqlash imkonini 
beradi. Nazorat guruhidagi noekvivalent loyihalar oldindan va loyihaviy testlar bir guruhda 
ishimizdan oldin va keyin o'tkaziladi.
Ikkinchisi esa teskari holat aks obrazlardan foydalaniladi. Chiqish loyihasini turli ko'rinishini o'z 
ichiga quydagilarni oladi: chiqish testlari bilan loyihalash o'zgaruvchini aniqlovchi chiqish 
testlarini o'rniga ishlatiluvchi chiqish testlaridan foydalanish imkoni bo'lmagan holatlarda 
noekvivalent guruh va guruh yarmida xarakatimiz va ungacha bo'lgan hollarda aniqlash yo'li 
bilan mustaqil tanlashda xulosaviy testlardan foydalanish.
Ishimizdan oldin har qaysi guruh bir necha marotalab testlardan o'tkazish bir martalikdan ko'ra 
ko'p oldindan testlardan o'tkazishlardan foydalaniladi.