O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Z. M. Bobur nomidagi Andijon Davlat universiteti z z o

 
71 
narkoz, shikastlanish va qo’zg’aluvchanlik problemalari bilan yakindan bog’likdir. Bu problema 
o’tgan asrni oxirida paydo bo’lib, hozirgi vaqtda uning ustida keng ishlar olib borilmoqda. 
2.1.HUJAYRALARNING OSMOТIK ХOSSALARI. 
O’simlik va hayvon hujayralari juda ko’p suvni tutadilar. Хayvon hujayralarida u 80%, ba’zi 
katta vakuolali o’simlik hujayralarida esa 95% gacha bo’lishi mumkin. Lekin bu hujayralarning 
ham yadro va sitoplazmasida suvning mikdori hayvon hujayralaridek bo’ladi. 
O’tgan asrning oxirida Pfeffer va De Frizlar ba’zi moddalarning eritmalarida markaziy 
vakuolali o’simlik hujayralarini xajmini (V) muxit osmotik bosimi (R)ga proporsional 
o’zgarishini aniqladilar. RVqconst (o’zgarmas kattalik). Bu olimlar hujayraning ichidagi 
narsalar, tashqi moddalarning suvli eritmalaridan yarim o’tkazgich membrana yoki suv 
molekulalarini oson o’tkazadigan, unda erigan modda molekulalarini sekin yoki faqat 
o’tkazmaydigan membrana bilan ajralgan deb taxmin qildilar. Hujayralarning osmotik xossalari 
shunga bog’lik bo’ladi. 
Osmotik bosimi hujayra ichidagi osmotik bosimdan yuqori bo’lgan moddalar eritmalariga 
(gipertonik) o’simlik hujayralari solinganda quyidagi hollar kuzatiladi. 
I.Agar eritilgan modda molekulalari hujayraga kirmasa protoplast sellyulozali po’stdan 
ajraladi, hujayrani ichki osmotik bosimi tashqi muxit osmotik bosimi bilan tenglashguncha suvni 
yo’qotadi, protoplastni xajmi kamayadi-plazmoliz yuz beradi. 
II. Agar eritilgan modda molekulalari hujayraga kirsa, lekin eritmaga utayotgan suv 
molekulalariga nisbatan kam tezlik bilan kirsa, bunda dastlab plazmoliz yuz beradi, tashqi 
muxitdan molekulalarni kirishi davom etishi bilan protoplastning xajmi orta boradi va dastlabki 
holiga qaytadi- deplazmoliz yuz beradi. Bunda hujayralar ichidagi osmotik bosim, tashqi 
osmotik bosim bilan tenglashadi. 
III.
Agar tashqi muxitdan hujayra ichiga moddalar suv molekulalarining tezligi bilan 
bir xil tezlikda kirsa, protoplastning xajmi o’zgarmaydi va plazmoliz yuz bermaydi. Demak 
eritma izotonik bo’lib qoladi. 
O’simlik hujayralari vakuolalaridagi osmotik bosim muxitning osmotik bosimidan doimo 
ancha yuqori bo’ladi, hujayra turgan holda bo’ladi.