O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi


ularni  topish  ham,  jumlaga  kiritish  ham  mumkin emas



Download 0,53 Mb.
Pdf ko'rish
bet10/58
Sana01.04.2021
Hajmi0,53 Mb.
#62325
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   58
Bog'liq
ozbek tilida egasi topiladigan gaplarning stilistik xususiyatlari

ularni  topish  ham,  jumlaga  kiritish  ham  mumkin emas.  Buning  sababi 

shundaki,  bir  sostavli  gaplarda ega  ifodalangan  bo‘lsa,  kesimning  mazmuni 

eganing  mazmuni  orqali  bilinadi  yoki  kesim  ifodalansa,  eganing  mazmuni 

kesimning mazmunidan anglashilib turadi. Demak, bir sostavli gaplarda ega yoki 



kesim  yashirinmaydi,  balki  har  ikkala  bo‘lak  mazmuni  bir  bo‘lakda 

ifodalandi.  SHuning  uchun  ham  bir  sostavli  gaplarda,  to‘liqsiz  gaplarga  o‘xshab, 

biror  bo‘lakning  yashiringani  sezilmaydi;  grammatik  jihatdan  ifodalanmagan 

bo‘lakni  qidirishga  hech  qanday ehtiyoj  bo‘lmaydi,  busiz  ham  fikr-maqsad 

anglashila beradi».  

SHu o‘rinda bir tarkibli gaplarning to‘liqsiz gaplardan farqi masalasiga ham 

to‘xtalib  o‘tishga  to‘g‘ri  keladi.  Agar  to‘liq  gapda  aytilayotgan  fikrni  ifodalash 

uchun  zarur  bo‘lgan  bo‘laklarning  barchasi  ishtirok etsa,  to‘liqsiz  gaplarda 

«aytilayotgan  fikrni  ifolalash  uchun  zarur  bo‘lgan  gap  bo‘laklarining  bir  qismi 

qatnashmaydi.  Lekin  bu  bo‘lak  kontekstdan,  oldingi  gapdan  yoki  nutq  so‘zlanib 

turgan  sharoitdan  bilinib  turadi.  Masalan:  -  Xayol  olib  qochdi.  -  Qayoqqa?».

8

 

Dialogik  nutqqa  xos  bo‘lgan  to‘liqsiz  gaplar  go‘yo  tuzilishi  jihatdan  bir  tarkibli 



gaplarga  o‘xshab  ketishi,  bajarayotgan  stilistik  vazifasi  bir-biriga  yaqinlashishi 

                                           

6

  Ishda ma`nolari bir xil bo‘lgan sostavli va tarkibli so‘zlari ishlatilgan. Sostavli so‘zi foydalanilgan adabiyotlarda 



qo‘llanilgani uchun uni sun`iy ravishda tarkibli bilan almashtirishni ma`qul ko‘rmadik. 

7

 



Ўзбек тили грамматикаси, II том, -Б.184. 

8

 



Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И. Ўзбек тили. – Тошкент: «Ўқитувчи», 1978, -Б.211. 


12 

 

mumkin.  Aslida  ular  ikki  tarkibli  gaplarning  nutqdagi  vaziyat  talabiga  ko‘ra 



qisqargan shaklidir. 

Bu  masalaning  bir  tomoni.  Ikkinchidan esa,  yuqorida  berilgan  ta`riflardan 

anglashiladiki,  bir  tarkibli  gaplar  tarkibidagi  bo‘laklarning  ifodalanmasligi  faqat 

ega va kesimga daxldor. To‘liqsiz gaplarni ega bu ikki bo‘lak doirasida chegaralab 

bo‘lmaydi.  Ularda  ikkinchi  darajali  bo‘laklarni  tushirilib  qoldirish  ham  nazarda 

tutiladi.  Masalan:  -  ertaga  bo‘ladigan  anjumanda  kimlar  qatnashishi  ko‘zda 



tutilgan? –Hammamiz qatnashamiz, kabi. 

O‘zbek tilshunosligida bir tarkibli gaplar tadqiqot ob`ekti bo‘lgan. Professor 

Inomjon  Rasulov  ushbu  mavzuda  doktorlik  dissertatsiyasi  yozgan  va  «Hozirgi 

o‘zbek adabiy tilida bir sostavli gaplar» nomli monografiya yozgan.

9

 

Biz  ham  o‘zbek  tilidagi  bir  tarkibli  gaplarning  mazmun-mohiyatini  anglash 



va ushbu bobni yozishda I.Rasulovning ana shu kitobidan bevosita foydalandik. 

Bir  tarkibli  gaplarning  jahon  tilshunosligida  va  turkologiyada  o‘rganilishini 

atroflicha  o‘rgangan  I.Rasulovning  qayd etishicha,  o‘zbek  tilshunosligida  bir 

tarkibli  gaplar  haqidagi  ta`limotning  shakllanishi,  uning  takomillashuvi  rus 

tilshunosligi  va  turkologiyaning  shu  sohada erishgan  yutuqlari  bilan  bog‘liq. 

O‘zbek  tiliga  oid  1930  yillargacha  nashr  qilingan  adabiyotlarda  bu  haqda  hech 

qanday ma`lumot berilmagan. Birinchi marta 1933 yilda A.Yo‘ldoshev va N.Said 

tomonidan  nashr etilgan  «Grammatika.  Nahv» (Toshkent, 1933) deb  nomlangan 

maktab  darsligida  ayrim  ma`lumotlar  uchraydi.  Ushbu  kitobda  atov  gaplar  va 

egasiz  gaplar  to‘g‘risida  mulohaza  yuritilgan  va  ular  hozir  biz  mulohaza 

yuritayotgan  bir  tarkibli  gaplar  sifatida  izohlangan, «bunday  gaplarda ega 

anglashilmaydi,  qo‘shni  gaplardan  ham  uni  topib  bo‘lmaydi»,  deyilgan.  Keyingi 

grammatikaga  oid  darsliklarda,  masalan,  H.G‘ozievning  «Grammatika.  Sintaksis» 

(Toshkent, 1938)  kitobida  bu  qarashlar  takomillashtirib  borilgan  va  qarashlar 

kesim hisobiga kengaytirlgan.  

                                           

9

 

Расулов И. Ҳозирги ўзбек адабий тилида бир составли гаплар. – Тошкент: «Фан», 1974. 




13 

 

Mana shu tarzda I.Rasulov to o‘z davriga qadar yaratilgan darsliklardagi va 



boshqa  manbalardagi  bir  tarkibli  gaplarga  oid  fikrlarni  o‘rganib  chiqadi,  tahlil 

qiladi  va  ularga  o‘zining  tanqidiy  munosabatini  bildiradi.  Uning  asosiy  xulosasi 

shu  bo‘ladiki,  bu  yaratilgan  adabiyotlarda  bir  tarkibli  gaplarga  oid  ma`lumotlarda 

izchillik  yo‘q,  tizim  shakllanmagan.  Gaplarning  bu  turini  mualliflar  o‘z 

qarashlaridan  kelib  chiqib  izohlashgan.  Masalan,  egasi  topilmaydigan,  egasi 


Download 0,53 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   58




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish