O`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi

Qushlarning tahdidi va saqlanishiInson faoliyati ko'chib yuruvchi qushlarga katta xavf tug'diradi. Uyalash va qishlash joylari orasidagi to'xtash joylari katta ahamiyatga ega, buning natijasida yo'q bo'lib ketadi inson faoliyati parvoz paytida qushlarning ovqatlanishiga to'sqinlik qiladi. Qishloq xo'jaligida foydalanish natijasida botqoq erlarning vayron bo'lishi migratsiya paytida qushlarning o'limining eng muhim sababi bo'lib qolmoqda. Ko'chib yuruvchi qushlarning to'qnashuvi va o'limining umumiy sababi elektr uzatish liniyalari, tegirmonlar, shamol stansiyalari va dengizdagi neft platformalari kabi baland tuzilmalardir. Kechasi yoritilgan tuzilmalar, masalan, mayoqlar, osmono'par binolar, yirik yodgorliklar va televizor minoralari, ular bilan samolyotlarning to'qnashishini oldini olish uchun mo'ljallangan chiroqlar. Yorug'lik ko'pincha tungi hasharotlarni o'ziga jalb qilganidek, tunda ko'chib yuradigan qushlarni ham o'ziga tortadi. Ko'chib yurish paytida qushlarning kontsentratsiyasi ma'lum turlarga qo'shimcha xavf tug'diradi. Ba'zi ajoyib ko'chib yuruvchi qushlar allaqachon yo'q bo'lib ketgan, eng mashhuri - sayohatchi kaptar (Ectopistes migratorius), kengligi 2 km gacha va uzunligi 500 km gacha bo'lgan suruvlar bir necha kun davomida bir hududdan uchib o'tib, milliardga yaqin qushlarni tashkil qilgan. Ko'chib yuruvchi qushlarni himoya qilish qiyin, chunki migratsiya yo'llari turli mamlakatlar chegaralarini kesib o'tadi va shu sababli xalqaro hamkorlikni talab qiladi. Ko'chib yuruvchi qushlarni himoya qilish uchun bir nechta shartnomalar, shu jumladan 1918 yildagi Shimoliy Amerika ko'chib yuruvchi qushlar shartnomasi (ing. Ko'chib yuruvchi qushlar to'g'risidagi qonun AQShda), 1979 yilda suv qushlarini saqlash bo'yicha Afrika-Evrosiyo shartnomasi (ing. Afrika-Evrosiyo suv qushlari shartnomasi ) va Qushlarning har qanday hududga ko'chishi vaqti -vaqti bilan sodir bo'ladi. Kuchli migratsiya kunlari migratsiya zaif yoki umuman kuzatilmagan kunlar bilan almashadi. Hozirgi vaqtda to'lqinli migratsiyaning sabablari haqida juda ko'p turli xil farazlar ilgari surilgan. Biroq, ularning barchasini guruhlarga birlashtirish mumkin. Birinchisi, ob -havo omillari migratsiya irodasini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega bo'lgan farazlarni o'z ichiga oladi. Shu bilan birga, ba'zi ob -havo sharoitlari parvozlar faolligini rag'batlantiradi, boshqalari esa? u ushlab turiladi va hatto to'xtatiladi. Ikkinchi guruhga, birinchi navbatda, qushlarning fiziologik holatidagi davriy tebranishlar ko'rsatiladigan gipotezalar kiradi, keyinchalik bu hodisa migratsiya qiluvchi shaxslar o'rtasida sinxronlanadi. Qushlarning ko'chishi va ob -havo o'rtasidagi bog'liqlik ancha oldin sezilgan. Parvozlarning tabiati hatto yilning turli fasllarida ob -havo holatini ham bashorat qilgan. Odamlar orasida qushlar birgalikda uchib ketishsa, qish qattiq bo'ladi, yoki turnalar baland ko'tarilsa, sekin, kuz yaxshi bo'lardi, deyishardi. Hozirgi kunda mutaxassislar sonining ko'payishi ob -havo qushlarning parvoziga juda oz ta'sir qiladi. Dalil sifatida, ob -havo omillari va migratsiya intensivligi o'rtasida yuqori korrelyatsiya yo'qligi to'g'risida ma'lumotlar keltirilgan. Taniqli ingliz olimlaridan Devid Lak, ob -havo omillarining qushlarning mavsumiy migratsiyasiga ta'siri haqidagi ishlarning muhim qismini o'rganib chiqib, bu natijalar bir tomonlama usullar bilan olingan degan xulosaga keldi. Hozirgi vaqtda chet elda va mamlakatimizda ko'plab olimlar tadqiqot olib boradilar va ob -havo omillarining hal qiluvchi ahamiyatini tasdiqlovchi dalillar keltiradilar. Olimlar o'rtasidagi bahs hali tugamadi. Mutaxassis bo'lmaganlar uchun birinchi farazlarning yaroqsizligiga ishonish qiyin. Axir, ularning deyarli har biri qushlar yaxshi ob -havoda qanday uchishganini kuzatgan, yomon ob -havoda esa uchishni to'xtatgan. Aslida, bu noto'g'ri taassurot qoldirishi mumkin. Qushlarning ko'p turlari orasida hamma ham yaxshi varaqalar emas. Ular hatto katta qushlarni ham o'z ichiga oladimi? uchadi. Ular uchun kuchli va kuchli shamollarda uchish qiyin. Tez ho'l tukli ko'plab qushlar ucha olmaydi kuchli yomg'ir... Qushlarning ba'zi turlari ko'rinishning yomonligi sharoitida uchishdan qochadi va hokazo. Tabiatda "ob-havo qushlari" deb nomlanuvchi qushlarning ma'lum bir guruhi bor, ularning parvozlariga ob-havo omillari ta'sir qiladi. Ammo, agar ular etarli miqdordagi yog 'zaxirasiga ega bo'ladigan ichki stimulga ega bo'lmasa, hatto qulay ob -havo sharoitida ham uchishni boshlay olmaydilar. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, "ob -havo qushlari" ning parvoziga quyidagi meteorologik sharoitlar sabab bo'ladi: shamol va shamolning zaifligi, havo harorati keskin ko'tarilishi (bahorda) va pasayishi (kuzda), havo namligining pasayishi va etishmasligi. yog'ingarchilik. Kuzda havo harorati keskin pasayishi (sovuq jabhalar o'tishi paytida), qoida tariqasida, keyingi 1-2 kun davomida qushlarning intensiv migratsiyasini keltirib chiqaradi. To'sqinlik qiladigan meteorologik sharoitlarga quyidagilar kiradi: kuchli shamol (15 m / s dan ortiq), yog'ingarchilik va bulutli bulutlar, tuman, havo haroratining keskin pasayishi (bahorda), bu qushlarning teskari yo'nalishda qaytishiga olib kelishi mumkin. janub). Shunday qilib, individual meteorologik omillar bir vaqtning o'zida qushlarning migratsiyasiga teskari ta'sir ko'rsatishi mumkin ". Masalan, bahorda havo haroratining keskin pasayishi to'sqinlik qiladi va dumaloq shamol qushlarning shimolga harakatlanishiga yordam beradi. Shu munosabat bilan, qushlarning migratsiyasiga barik shakllanishlarga xos bo'lgan turli xil meteorologik sharoitlarning ta'sirini o'rnatishga urinishlar bo'ldi. Ma'lum bo'lishicha, bahorda qushlarning ko'chishi rag'batlantirilgandi: tsiklning old qismi (uning tubi) va uning issiq sektori, antiklonning g'arbiy periferiyasi (tizmasi) va ayniqsa g'arb va tsikl o'rtasidagi o'tish zonasi. sharqda antiklon va kuzda? antiklonning sharqiy periferiyasi, siklonning orqa qismi, g'arbda va tsiklonning sharqida o'tish zonasi. Bahorga kiruvchi sinoptik omillar: tez harakatlanuvchi jabhalar, turbulentlik zonalari, antiklonning sharqiy periferiyasi, siklonning markaziy va orqa qismlari va kuzda: antiklonning g'arbiy periferiyasi va siklonning old qismi . Qolgan qushlarning ko'pchiligi, bir qator olimlarning fikricha, ob -havo sharoitidan qat'i nazar, ko'chib yuruvchi parvozlarni amalga oshiradi. Ba'zi yomg'irli kunlarda (kuchli shamol, yog'ingarchilik, tuman), bahorda yoki kuzda qushlarning kuchli parvozi sodir bo'lishini mutaxassislar va ovchilar yaxshi bilishadi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, bunday kunlarda ba'zi qushlar aslida erga tushadilar, boshqalari esa, aksincha, qulayroq ob -havo sharoitida baland balandlikka ko'tarilishadi (qushlarning intensiv migratsiyasi ko'pincha bulutlar orasida ham, yuqorida ham kuzatilgan). Qushlarning migratsiyasining bunday taktikasi kuzatuvchiga qushlarning migratsiyasi kamaygan va hatto to'xtagan degan taassurot qoldirishi mumkin. Natijada, soxta to'lqin shakli haqiqiy deb qabul qilindi. Shu bilan birga, bu qushlarning migratsion parvozlarining ob -havo sharoitlariga chambarchas bog'liqligiga dalil bo'ldi. Gipotezalar energiya sabablari to'lqin shakllari qushlarning fiziologik holatidagi tsiklik o'zgarish qiymati bo'yicha birinchi o'rinda turadi. Ularning fikricha, qushlar ob -havo sharoitidan qat'i nazar, ma'lum miqdordagi yog 'yig'ilgandan keyingina
XULOSA.
Xulosa qilib shuni aytamankiy Ba'zi katta qanotli qushlar ko'tarilgan iliq havoning termal ustunlariga bog'liq. Bu qushlar orasida yirtqichlar, burgutlar va bo'rilar kabi ko'plab yirtqich qushlar va laylak kabi bir nechta qushlar bor. (Ciconia). Bu qushlar kunning engil qismida ko'chib yurishadi. Bu guruhning migratsion vakillari odatda suv ustidagi termal ustunlar yo'qligi va uzoq vaqt uzluksiz ucha olmasliklari tufayli katta suv havzalarini yengib chiqa olmaydi. O'rta er dengizi, boshqa dengizlar singari, ular uchun deyarli to'sib bo'lmaydigan to'siq bo'lib, qushlarni to'siq yoki aylanma yo'l topishga majbur qiladi. Katta miqdorda yirtqich qushlar va kran parvoz paytida Gibraltar bo'g'ozi, Oresund bo'g'ozi va Bosfor sohilidagi dengizlarni kesib o'tadi. Ko'p sonli turlar, masalan oddiy ari yeyuvchi (Pernis apivorus), bu bo'g'ozlar orqali bir mavsumda yuz minglab miqdorda uching. Boshqa to'siqlar, masalan, tog 'tizmalari, tor o'tish joylarida qushlarning, ayniqsa katta sutkalik qushlarning to'planishiga sabab bo'ladi. Bu qushlar Markaziy Amerikani kesib o'tganda juda seziladi.
Ko'plab mayda hasharotlar bilan oziqlanadigan qushlar, xususan, Passeriformes chumchuqlari (Trochilidae) va chivin ovchilari (Muscicapidae) ham uzoq masofalarga, asosan tunda uchishadi. Ular ertalab qo'nishadi va ko'pincha uchishdan bir necha kun oldin to'xtashadi. Bu qushlar ko'pincha chaqiriladi tranzit aholisi parvozning boshidan oxirigacha qisqa vaqt ichida ular yashaydigan hududlarda.
Kechqurun ko'chib yuruvchi qushlar yirtqichlarning xavfini kamaytiradi va parvoz uchun energiya sarfining oshib ketishi tufayli qizib ketishning oldini oladi. Shuningdek, bu ularga parvoz uchun energiya berish uchun kun davomida ovqatlanish imkoniyatini beradi. Bunday xatti -harakatlarning kamchiligi - etarli darajada uxlay olmaslikdir. Ko'chib yuruvchi qushlar yo'qotishlarni qoplash uchun
ADABIYOTLAR RO’YXATI.

1. 
   Abdullayev М., Rasulov М., Fayozova S. Umurtqali hayvonlar zoologiyasidan dala praktikasi.
   
2. 
   Pedagogika oliy o‘quv yurtlari tabiiyot-geografiya fakulteti talabalari uchun o'quv qo'llanma.
   
3. 
   Т., “O‘qituvchi”, 1987, 80 b. 2. Абдурахманов Г.М., Лопатин И.К., Исмаилов Ш.И.
   
4. 
   Основы зоологии и зоогеографии. Учебник для студентов высш их педагогических учебных заведений. М.,
   
5. 
   Издательский центр «Академия», 2001, 496 с. 3. Адольф Т.А., Бутьев В.Т., Михеев А.В., Орлов В.И. Руководство к лабораторным занятиям по зоологии позвоночных.
   
6. 
   Учебное пособие для студентов биологических специальностей педагогических институтов.
   
7. 
   М., «Просвещение», 1977, 192 с.
   

Бацылев Е.Г., Благосклонов К.Н. Зоология. Учебник для техникумов. М., «Высшая школа», 1985, 367 с.
8. Веселов Е.А., Кузнецова О.Н. Практикум по зоологии. Учебное пособие для зоотехнических и ветеринарных высших учебных заведений. М., «Высшая школа», 1968, 261 с.
9. Dadayev S. Umurtqalilar zoologiyasi. Pedagogika oliy o'quv yurtlari tabiiyot fanlari fakulteti talabalari uchun ma’ruzalar matni. Т., 2000,126 b.
10. Карташев H.H., Соколов B.E., Шилов И.А. Практикум по зоологии позвоночных. Учебное пособие для биологических специальностей университетов. М., «Высшая школа», 1981, 320 с.
11. Кузнецов Б.А., Чернов А.З., Катонова Л.Н. Курс зоологии. У чебник для студентов высш их учебных заведений .
12М ., «Агропромиздат», 1989, 399 с.
13. Laxanov J.L. O'zbekistonning umurtqali hayvonlari aniqlagichi. Т., “O'qituvchi”, 1988, 224 b.

1 ^Mirziyayev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko’taramiz.//Toshkent - 2017, "O’zbekiston”, 59

2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 14-apreldagi PF-106-sonli 

3 Dadayev S. Umurtqalilar zoologiyasi. Pedagogika oliy o'quv yurtlari tabiiyot fanlari fakulteti talabalari uchun ma’ruzalar matni. Т., 2000,126

4 Laxanov J.L. O'zbekistonning umurtqali hayvonlari aniqlagichi. Т., “O'qituvchi”, 1988, 224 b.

5 Кузнецов Б.А., Чернов А.З., Катонова Л.Н. Курс зоологии. У чебник для студентов высш их учебных заведений .

6 Laxanov J.L. O'zbekistonning umurtqali hayvonlari aniqlagichi. Т., “O'qituvchi”, 1988,