partiyada birlashtirilib, olib boriladi.
Don kuyasi tuxumlarini trixogramma bilan zararlantirish kunduz
kuni harorat 1820°C da otkaziladi, tunda esa harorat 10°C va havo
namligi 8590 foiz bolishi lozim. Bu holat tuxum toliq
qoraygungacha davom etadi. Òrixogramma gumbak holatga otgunga
qadar 10°C haroratda 2024 kungacha sovitgichda saqlanadi.
Zararlantirilgan don kuyasi tuxumi birinchi kun 8 soat (ertalab
917 gacha), harorat 25°C da, ish tugagach harorat 812°C da 16 soat
57
saqlanadi. Bu tartib har kuni to tuxumlar toliq qoraygunga qadar
davom ettiriladi.
Òrixogrammalar tinim (diapauza) bosqichiga kirgach, idish devoriga
yopishtirilgan, trixogrammalangan don kuyasi tuxumlari yumshoq
chotka yoki qush pari bilan tozalanib oq qogozga solinadi.
Òuxumlarning zararlanish foizi hisoblanib, song ularning tinim bosqichi-
ga kirgan vaqti qayd etilib, 13°C da saqlash uchun sovitgichga qoyiladi.
Bu trixogrammalarni 6 oygacha saqlash mumkin. Òrixogrammalangan
tuxumni aniqlash uchun har bir partiyadan 10 ta namuna olinadi. Har
bir namunada 200300 ta tuxum bolib, ularning trixogramma bilan
zararlangani yoki zararlanmaganligi aniqlanadi.
Birlamchi avlod trixogramma ishlab chiqarish uchun
biomahsulot sarflash meyori
a) 1 gramm I avlod trixogramma ishlab chiqarish uchun:
trixogrammalangan tunlam tuxumidan 1000 dona; don kuyasi
tuxumidan 2 gramm;
b) 1 gramm II avlod trixogramma ishlab chiqarishda I avlod
trixogrammadan 0,12 gramm va don kuyasi tuxumidan 2,4 gramm.
Òrixogrammani jonlantirishda sovitgichdan olingan materiallar
100 grammli idishlarga solinadi. Biomahsulotning qalinligi 23 mm.
dan ortib ketmasligi kerak.
Yaxshi saqlangan trixogramma 812 kunda uchib chiqadi. Shu
vaqtdan boshlab uni 20 foizli shakarli suv bilan oziqlantirish kerak.
Uchib chiqqan trixogramma bir kun davomida olingan don kuyasi
tuxumiga qoyiladi.
Kemiruvchi tunlamlarga qarshi trixogrammalarni qollash.
Kuzgi
va boshqa kemiruvchi tunlamlarni yoqotish maqsadida bahor
mavsumida (mart-aprelda) ularning dastlab kopayadigan asosiy
joylari, xususan, makkajoxori, ertangi sabzavot-poliz, kartoshka
ekinlariga, yol yoqalari, uvatlar va ariq boylariga (zararkunandalar
kopayishining oldini olish maqsadida) trixogramma tarqatiladi. Bunda
uni 57 kun oralatib har gektar hisobiga umumiy miqdorda 5060
mingtadan 3 marta tarqatiladi.
Kuzgi va goza tunlamlariga qarshi kurash ishlarini olib borishda
trixogrammaning samara berishi kop jihatdan tuxumxorni necha
marta chiqarish va qollash meyoriga bogliq. Òrixogrammalarni dalaga
58
chiqarishdan oldin hozirgi kunda tavsiya etilayotgan feromon
tuzoqlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Buning uchun feromon tuzoqlar har gektar hisobiga 23 tadan
qoyiladi. Ulardan faqat zararkunandalarning dastlabki paydo bolishini
aniqlash maqsadida foydalaniladi. Bir dona tuzoqqa bir kecha davomida
23 ta kapalak tushgandan song 56 kun, ikkinchi va uchinchi
boginlarda 12 ta kapalak tushgandan song 34 kun otgach
trixogramma tarqatila boshlanadi.
Òrixogrammalar kapalaklar tuxumlarini dastlabki tuxum qoyishi
davrida 60 ming, ommaviy tuxum qoyishda 80 ming va tuxum qoyishi
kamaygan davrda 60 ming (jami 200 ming)taga yetkazib qoyiladi.
Ularni tarqatish qol yordamida bajariladi. Har gektar maydonning
200 joyga (5x5 m), tuxumlar siyrak qoyilganda esa 1 ga maydonning
400 joyiga (2,5x5m) qoyiladi. Òrixogrammalarni istalgan xojalikka
yetkazish uchun sumkali sovitgichlardan foydalaniladi. Bu trixo-
grammani tarqatish davomida mahsulotning nobud bolmasligiga
kafolat beradi.
1. Òrixogrammani kopaytirishning texnologik jarayonlarini sozlab
bering.
2. Don kuyasining asosiy oziqasi va uni tayyorlash.
3. Òrixogrammani tarqatish usullari togrisida nimalarni bilasiz?
Brakonni kopaytirish va qollash
Gozani biologik usulda himoya qilishda qollanilayotgan bioagent-
lardan biri brakon hisoblanadi
(Bracon nebetor Say)
. Brakon, asosan,
laboratoriya sharoitida katta mum kuyasi qurtlarida kopaytiriladi.
Katta mum kuyasi
(Galleria mellonella N.)
tangaqanotlilar
turkumiga mansub kuyalar turi bolib, u butun dunyoda tarqalgan.
Asosan, asalari uyalarida ularning mumlari bilan oziqlanadi. Voyaga
yetgan kapalaklari oziqlanmaydi, ular lichinkali davrida toplagan
oziqa hisobiga yashaydi. Urgochi kapalaklari uchun rivojlanish davri
712 kun, erkaklariniki esa 1025 kun davom etadi.
Òuxumini alohida partiyalarga bolib qoyadi. Òuxum qoyish
davrida havo harorati 21°C dan yuqori bolganda 4 kecha davom
etadi va har kuni 2 daqiqa ichida 100 ta tuxum qoyadi. Oz hayoti
NAZORAT SAVOLLARI
?
66
23-rasm
. Katta mum kuyasi kapalagi:
1
tuxumi;
2
lichinka;
3
pillasi;
4
gumbak;
5
kapalagi:
à
urgochisi,
b
erkagi.
24-rasm
. Katta mum kuyasi oziqasi.
1
2
3
4
5
a
b
mobaynida 850 tagacha tuxum qoyadi. Mum kuyasining rivojlanish
davri havo harorati 3032°C bolganda 3745 kunni tashkil etadi
(23, 24-rasmlar). Embrionlik rivojlanish davri, odatda, 57, lichinka
davri 2530, gumbaklanishi 810 kunda poyoniga yetadi.
67
Kapalaklarning gumbaklardan chiqishi ertalab soat 6 dan 11 gacha
davom etadi. Hozirgi kunda brakon ommaviy kopaytirib kelinmoqda.
Mavsumda uch avlod beradi.
Biolaboratoriyalarda X.R. Mirzaliyeva tomonidan tavsiya etilgan
uslubiy qollanma boyicha katta mum kuyasi va brakon kopaytiriladi.
Bunda oziq muhiti tarkibiga har xil ozgarishlar kiritilgan.
Bu oziq muhitiga, asosan, asalarichilikdagi merva, uning tarki-
biga makkajoxori va bugdoy uni, quruq mevalar (tokilgan olma),
oshxona chiqindilari kiritiladi.
Mum kuyasining onabop urgochilarini ostirish uchun uch litrli
shisha idishlarga 100150 grammdan quruq meva, 200 g asosiy
aralashma, 400 g merva va 100 dona 56 yoshdagi mum kuyasi qurtlari
solinadi. Idishlar maxsus shkaflarda ornatilgan sukichaklarga qoyiladi.
Bu yerda ularning rivojlanishi uchun qulay harorat 3035°C, nisbiy
havo namligi 60 foiz bir meyorda uzatib turiladi. 1520 kundan
song kapalaklar paydo bola boshlaydi. Bu vaqtda har bir shisha
idishga 50100 g merva solinadi. Kapalaklar shu yerda tuxum qoyadilar
va 1012 kun otgach qurtlar chiqa boshlaydi.
Mum qoldigi solingan idishda tuxumlardan chiqqan qurtlar ikki
yoshgacha oziqlantiriladi (25-rasm). Song sadok yoki vannaga kerakli
miqdorda qurtlar joylashtiriladi.
25-rasm
. Qurtlarni zararlashga tayyorlash.
68
Bir kg oziqda 1100 dona qurt boqish maqsadga muvofiqdir. Qurtlar
45 yoshgacha parvarish qilingandan keyin brakon kopaytirish uchun
foydalaniladi. Uch litrli shisha idishga 400420 tadan qurtlar va burmali
qogoz (garmoshka) solinadi. Qurtlar burmali qogozda pillaga aylana
boshlashi bilan ularga 1 : 2 nisbatda brakon joylashtiriladi va qora mato
bilan 4 soat mobaynida orab qoyiladi.
Bu vaqtda yaydoqchi hamma qurtlarni chaqib, tanasiga zahar
bezlarini yuborib, karaxt qilib qoyadi. Brakonlar maxsus matoga
surtilgan oziq bilan qoshimcha oziqlantiriladi. Òuxumdan chiqqan
lichinkalar 46 kun davomida qurt bilan oziqlanadi va shu yerning
ozida, pilla ichida gumbakka aylanadi. Pillalardan 45 kun ichida
yetuk zotlar uchib chiqa boshlaydi.
Mexanizatsiya usuli boyicha katta mum kuyasining dastlabki ona
mahsulotini olish qolda kopaytirish kabi boladi.
Katta mum kuyasi qurtlari maxsus shkaflarda kopaytiriladi
(26-rasm). Shkafga 6 ta sadok, ËÁ-40 yoritgichi, issiqlik va namlikni
26-rasm
. Katta mum kuyasini kopaytirish shkafi.
69
bir meyorda taminlovchi moslamalar ornatilgan. Qurtlarni kopay-
tirishda va kasallanishining oldini olish maqsadida ËÁ-bakteritsid
lampasidan ham foydalaniladi.
Qurtlarni yoshlari boyicha taqsimlash ishlari maxsus ajratgich
moslamasi yordamida bajariladi. Òova maxsus ajratgichga vertikal holatda
ornatiladi. Isitgich elementi ishga tushirilib, harorat 60°C dan 80°C
gacha ikki intervalda (har biri 15 daqiqadan) olib boriladi. Issiqlik
tasirida qurtlar oziqani tashlab chiqishadi va konus orqali taqsimlagich
qurtlariga tushadi. Òaqsimlash ishlari ortacha 2,53 soat davom etadi.
Òaqsimlagichning ish unumdorligi 3 soat ichida 1015 ming qurt sonini
tashkil qiladi (27-rasm).
Brakon kopaytirish uchun ajratilgan qurtlar alohida shisha
idishlarga, qolgan yosh qurtlar esa qayta kopaytirish uchun tovaga
solinadi. Brakon ham maxsus tayyorlangan shkafda kopaytiriladi. Bu
shkafda ham harorat va namlik maxsus qurilmalar yordamida amalga
oshiriladi.
Brakonni mexanizatsiyalashgan usulda kopaytirish jarayoni ham
qolda kopaytirish kabi olib boriladi. Lekin brakonni vaqtinchalik
27-rasm
. Qurtlarni yoshlari boyicha taqsimlagich moslamasi.
70
saqlash va yigib olish ishlari maxsus tayyorlangan moslama yordamida
amalga oshiriladi. Bu moslama bir ish kunida 1500020000 tagacha
brakonni hisobdan otkazadi. Moslama oynasi yoritilishi tufayli
brakonlar oynaga toplanadi va ular eksgauster yordamida kerakli
miqdorda maxsus idishga yigib olinadi (28-rasm).
Brakon qurtlarini zararlash davrida harorat 30°C, tuxum va
lichinkalarning rivojlanishi uchun 28°C, gumbaklik davrida 30°C ni
tashkil qiladi. Yetuk zotlarning chiqishi davrida harorat 32°C, nisbiy
havo namligi 7585 foiz bolishi lozim.
Qish mavsumida saqlash ishlari ozgaruvchan haroratda (1627°C)
olib boriladi. Bu jarayon ikki marta davom etadi. Yaydoqchalar shisha
idishlarga tofon bilan birga solinib, kerakli miqdorda asal surtilgan
payraha bolakchasi ilib qoyiladi va 8°C haroratda muzlatgichda
saqlanadi. Brakonlar har 2030 kunda tekshirib boriladi va ikki kun
mobaynida takroriy oziqlantiriladi.
28-rasm
. Brakonni kopaytirish shkafi.
71
Brakonlarni erta bahorda jonlantirish uchun shisha idishlar
muzlatgichdan olinib, 2530°C ga va 7075 foiz namlikka asta-sekin
moslashtirib boriladi (29-rasm).
Yoz mavsumida haroratga qarab, yetuk zotlari, lichinka va
gumbaklari (pilla ichida) muzlatgichda +5... 5°C haroratda saqlanadi.
Brakonni mavsumiy kolonizatsiyalar
usulida tarqatish
Qishloq xojaligida qollanilayotgan hasharot kushandalari orasida
goza va boshqa turdagi tunlamlarning qurtlariga qarshi kurash olib
borishda brakon katta ahamiyat kasb etadi. Qollanish hajmi jihatdan
bu tekinxor trixogrammadan keyin ikkinchi orinda turadi. Zararli
hasharotlarni, yani oz oljasini qidirib topish xususiyati uning ijobiy
sifatlaridan biridir. Ulgaygan tekinxor yaxshi uchadi va dala boylab
tekis tarqaladi. Brakonlar oz tuxumlarini oljasi tanasi ustiga qoyish
29-rasm
. Brakonni saqlash va hisoblash moslamasi.
72
bilan bir qatorda ular koplab miqdordagi qurtlarni chaqadi. Lekin
ular qurtlarning orta va katta yoshlarini zararlaydi.
Brakonlar dalaga faqat ulgaygan bosqichlarida chiqariladi. Dalaga
chiqarishdan oldin 100 tup osimlikda (pomidor, goza va boshqalar)
23 tadan qurt topilganda dastlab tekinxorning oljaga nisbati
1:5 boladi; ikkinchi marta chiqarishda har 100 tupda 34 ta qurt
bolganda birinchi chiqarishdan keyin 57 kun otgach ikkinchi
marta tekinxor chiqariladi; uchinchi marta chiqarish esa ikkinchi
martadagi kabi takrorlanadi.
Brakonlarning bir gektarga chiqarish meyorini aniqlashda goza
tunlamining qaysi ekinlarda uchrashidan qati nazar bir xil usulda
amalga oshiriladi.
⋅
=
100
a b
X
,
bu yerda,
X
har bir gektar maydondagi qurtlar soni;
a
har
bir gektardagi tuplar soni;
b
har 100 tup osimlikdagi qurtlar
soni.
Hamma qurtlar aniqlangandan song tekinxor va zararkunanda
nisbati aniqlanadi.
1. Brakonning asosiy oziqasi nimadan iborat?
2. Brakonlarni dalaga chiqarishda nimalarga etibor beriladi?
3. Katta mum kuyasini kopaytirishdan asosiy maqsad nima?
Oltinkozni kopaytirish va qollash
Oltinkoz yirtqich hasharotlardan bolib, soruvchi hasharotlarga
(osimlik bitlari va orgimchakkana) qarshi kurashda foydalaniladi.
Dastlab voyaga yetgan oltinkozlar tabiatdan yigib olinadi va maxsus
moslamaga joylashtiriladi. Bu moslamaning tort tarafi yopiq bolib,
uning uchida chiqarish va kiritish qopqoqlari bor. Bu yerda oltinkoz
tuxum qoyishi uchun boqiladi. Oltinkozlarni oziqlantirishda asal
eritmasi va pivo achitqisining 40 foizli avtolizatidan foydalaniladi.
Har kuni qoygan tuxumlar (moslama qanotlariga qoyilgan) olinib,
NAZORAT SAVOLLARI
?
73
tuxum qirquvchi moslamaga keltiriladi. Bu yerda tuxumlar avtomatik
ravishda qirqiladi va tuxum pastki yiguv noviga kelib tushadi. Bu
qurilma 7580 ishchining ishini bajaradi. Òuxumlar va oziqalar bir
meyorda tarqatuvchi qurilmada geksellarga joylashtiriladi. Geksellarni
oziqa bilan bir meyorda toldirish ishlari 5 daqiqa davom etadi. Bu
jarayon qol kuchi bilan bajarilsa 58 soatni tashkil etadi. Har bir
katakdagi lichinkani oziqlantirish uchun don kuyasi tuxumidan
2 mg.dan joylashtiriladi. Song katakchali gekselning usti yopiladi va
isitgichga qoyiladi. Bu yerda lichinkaning rivojlanishi uchun qulay
harorat 2027°C va nisbiy havo namligi 5070 foiz bolishi kerak.
Ikkinchi marta qurtlar 5 kun oralatib oziqlantiriladi. Bularga
14 mg.dan tuxum sarflanadi. Uchinchi marta 16 mg tuxum bilan
oziqlantiriladi.
Geksellarda oltinkoz lichinkalarining rivojlanishi uchun har xil
harorat va namlik kerak boladi. Masalan, birinchi yoshlilar uchun
qulay harorat 25°C, nisbiy havo namligi 80 foiz, gumbaklik davri
uchun birmuncha kam. Ikkinchi va uchinchi yoshlar uchun harorat
2030°C, nisbiy havo namligi esa 5080 foiz bolishi lozim. Òoliq
rivojlanishi uchun 3540 kun yetarli hisoblanadi. Vaqtinchalik
(tuxumlarni lichinka, gumbak va yetuk zot) saqlashda, harorat
48°C va nisbiy havo namligi 5090 foiz bolishi maqul hisoblanadi.
Har xil yoshdagi lichinka va gumbaklar yuqorida korsatilgan holatda
20 kungacha, tinim davriga otgan yetuk zotlarini esa 6 oygacha saqlash
mumkin.
74
3-bob.
OSIMLIK ZARARKUNANDALARIGA QARSHI
MIKROORGANIZMLAR (BAKTERIAL, ZAMBURUG
VA VIRUSLAR)DAN FOYDALANISH
3.1. Bakterial preparatlarning tasir
qilish mexanizmi
Keyingi vaqtlarda qishloq xojaligi ekinlari zararkunandalariga
qarshi biologik usullar qatorida mikroorganizmlar yoki ularning hayot
faoliyati hosilalaridan tarkib topgan biopreparatlar qollanilmoqda.
Zararli hasharotlarning bakterial kasalliklarga yoliqishini birinchi marta
1879-yilda rus olimi I.I. Mechnikov aniqlagan.
Hozirgi vaqtda hasharotlar bilan malum darajada boglangan
bakteriyalarning 530 dan koproq turlari malum. Mikroorganizmlar
va ularning hosilalaridan, shuningdek, sporalaridan sanoat miqyosida
biopreparatlar tayyorlash uchun, avvalo, kerakli miqdorda sporalar
hosil qilinadi.
Shuni ham takidlash kerakki, barcha bakteriyalar ham suniy
sharoitda sporalar hosil qilavermaydi. Masalan, yapon qongizida
sut kasalligini keltirib chiqaradigan bakteriyalar sporasi maxsus
sharoitda kopaytirilgan soglom lichinkalarda yetishtiriladi.
Mikrobiologik preparatlarning qishloq xojaligida afzalligi shundan
iboratki, mazkur moddalarda qolansa hid, badboylik bolmaydi. Inson
va hayvon organizmiga, foydali hasharotlarga, shuningdek, osimlik
dunyosiga zararli tasir korsatmaydi. Shu boisdan ham mikrobiologik
preparatlar, hosilni yigib olishdan oldin, zararkunandalarga qarshi
kurash vositasi sifatida foydalaniladi. Shu bilan birga mikrobiologik
preparatlar bilan parallel ravishda hasharot kushandalari (ento-
mofaglar)dan ham foydalanish mumkin.
Entomonatogen bakteridlarni ularning patogenligini belgilaydigan
xususiyatlari va sharoitlariga qarab tasniflash (klassifikatsiyalash) taklif
etilgan.
75
Patogen bakteriyalar ortasida sporali bakteriyabatsillalar, spo-
rasiztayoqchasimon, kokksimon shakllari tez-tez uchrab turadi.
Lekin kristall hosil qiluvchi bakteriyalar (kristall sporalilar ekzo yoki
endotoksinlar) eng kop qiziqish uygotadi. Maxsus kristalli hosilalar
hosil qilish shu bakteriyalarga xos xususiyat bolib, bakteriyalarning
tasir korsatishi ana shularga bogliqdir.
Endosporadan tashqari parasporali oqsilli kristallar hosil qilish
kristall bakteriyalarning oziga xos xususiyati sanaladi. Kristallar
bakteriyalar kristallaridan tashqari, hasharotlar uchun zaharli yana
uch xil boshqa moddalar ajratadi: alfa, beta va gamma «Ekzotoksinlar»
shular jumlasidandir.
Boshqa kasallik yuqtiruvchi aksariyat bakteriyalar singari ozlarining
zaharlari bilan tasir qila oladigan sinfli bakteriyalar suniy usulda
oziqlantirishdagi tigiz sharoitlarda, kopincha, epizootiya vujudga
keltiradi. Òabiatda esa ular ancha cheklangan holda namoyon boladi.
Bu bakteriyalar turli xil oziq va hayvonot muhitlarida rivojlanadi
hamda hasharotlardan tashqarida kopaya oladi.
Insektitsidli tasir qilish xususiyatiga ega bolgan BÒ (
Bacillus
thuringiensis
) tarkibida (ichki va tashqi) eng muhim kristalli oqsillar
majmuasidan hamda spora va bir qancha miqdordagi issiqqa chidamli
bolgan ekzotoksindan iborat.
Xempel BÒda toksinlarni ajralib chiqishiga qarab ularni yunoncha
harflar bilan (
β
-ekzotoksin,
t
-ekzotoksin va
b
-endotoksin) belgilashni
fanga kiritgan.
Hozirda boshlangich tasir qilish xususiyati bolgan ikki zaharli
modda:
b
-endotoksin va
β
-ekzotoksinlar yaxshi organilgan.
Zaharli moddalar
tirik organizmlar hosil qiladigan va quyuqlik
(konsentratsiya) darajasi kam bolganda ham hasharotlar faoliya-
tiga salbiy tasir korsatadigan, turli kimyoviy tabiatga ega bolgan,
organik moddalar va kasallik tugdiruvchi mikroorganizmlarning
hayot faoliyati davomida ajralib chiqadigan zaharli moddalar.
Ekzotoksin
mikroorganizmlarning hujayralaridan atrof-muhitga
osongina diffuziyalanib chiqadigan zahar. Juda kuchli entomotsidli va
yuqori molekular vaznga ega. Ekzotoksinlar yuqori haroratda
parchalanib ketadi. Formalin tasirida ham ularning zaharli xususiyatini
susaytirish mumkin. Shuningdek, 19601975-yillarda 4 ta zaharli
qoshilmalar ajratib olindi. Zaharlarning shakllanish mexanizmi
D. Rushner tomonidan organilgan.
76
X-ekzotoksin
Bac. thuringiensis
bakteriyasining hujayrasidan
ajralib chiqqan bu zaharning tasir qilishi hasharot ichidagi
pH
miq-
doriga hamda bazi bir quyi molekular aktivatorning tasiriga bogliq.
B-ekzotoksin
issiqqa chidamli, ikkiqanotlilarning lichinkalari
va gumbaklari hamda bazi bir kapalaklarning qurtlari uchun zaharli.
B-ekzotoksin
Bac. thuringiensis
bakteriyalarining hujayrasidan
ajralib chiqadi va hasharotlarning fosfolipidlarini yemiradi.
Ekzotoksinlarning hosil bolishi.
Ekzotoksinlarning hosil bolish
jarayoni bakteriyalarning sof kulturasining oziq muhitlarda osishiga
bogliq boladi. Yani ularning qancha muddatda yoki malum vaqt
ichida paydo bolishi tushuniladi. Shuningdek, A.Y. Gurgenidze Ber-
liner shtammida ekzotoksinning hosil bolishi 2 soatda va eng kop
miqdorda toplanishi 2224 soatdan song bolishini kuzatgan.
V.B. Freyman, L.A. Sherbakov va G.I. Alyoshin esa
var-insectus
kultura-
sida kerakli miqdordagi ekzotoksinning toplanishini korsatib otishgan.
Ekzotoksin endotoksinga nisbatan zaharliligi bilan ajralib turadi.
Ularga nafaqat tangaqanotlilar, shu jumladan, ikkiqanotlilar, parda
va qattiqqanotlilar turkumiga mansub hasharotlarga hamda kanalarga
tasir qiladi.
Hamma hasharotlarning zaharlanish paytida tashqi korinishi
har xil boladi. Bu paytda lichinkalarning rivojlanishi ularning tashqi
korinishiga mos holda asta-sekin yetuk hasharot bolguniga qadar
ozgarib boradi. A. Burgerion va D. Drache fikricha, neratogenli samara
faqat toliq ozgaruvchan hasharotlardagina sodir boladi. Òeng-
qanotlilar, suvaraklar va kanalarda morfologik ozgarish yuz bermasligi
aniqlangan.
Ekzotoksinlar tasirida kapalaklar, qongizlarning tashqi korinishi
tola ozgarishi kuzatilgan. Lekin 23 yoshdagi lichinka yoki tunlam
qurtlari bir va bir necha kun ichida butunlay nobud boladi.
Endotoksin Ichki zaharlar
mikroorganizmlarning hujay-
ralari ichida paydo boladigan zaharli moddadir. Asosan, hujayralarning
yuqori qismini ichki zaharlar tashkil qiladi, «endo» old qoshimchasi
tashqi zaharlardan bakterial hujayralar bilan boglanganligi bilan
farq qiladi. Shuningdek,
Bac. cereus
va boshqa mikroorganizmlar ishlab
chiqaruvchi issiqqa chidamli zaharlar kopchilik turdagi tangaqanotli
hasharotlarning qurtlarida falaj holatini keltirib chiqaradi.
Bakterial preparatlar tarkibidagi kristallar asosan hasharotlarning
tez nobud bolishida muhim ahamiyatga ega. Hasharotlarda
77
endotoksinlarning dastlabki tasir qilishi orta ichak yolida sodir boladi.
Bu paytda hasharotlarning tanasida parchalanish roy beradi,
hujayralar bir-biridan va badan membranasidan ajralib ketadi.
Xempel va Anguslar kristallarning reaksiyasi natijasiga bogliq
bolgan holda hasharotlarni uch xil toifaga ajratishgan. Birinchi toifa
oziga xos bolgan falaj, ikkinchi toifa orta ichak bolimida hosil
boladigan falaj va umuman kristallarga nisbatan chidamli bolgan
yoki tasirini sezmaydigan uchinchi toifa.
Asosan, hasharotlarning nobud bolishi yoki chidamliligining
yuqoriligiga hasharot tanasida doim uchraydigan
pH
miqdorining yetarli
yoki ortiq bolishiga bogliqdir. Masalan, orta yoshdagi Sibir iðak-
chasining ichagida
pH
kopligi uning mikrobiologik preparatga nisbatan
chidamliligini oshirgan.
3.2. Bakterial preparatlarning qisqacha tarifi
Qishloq xojaligi zararkunandalariga qarshi kurash olib borishda
mikroorganizmlarga qarab ishlatiladigan biopreparatlar bakterial,
zamburugli va virusli xillarga bolinadi.
Zararli hasharotlarni yoqotadigan bakterial preparatlar
ento-
mopatogen preparatlar
deyiladi. Hozirgi vaqtda ularni sanoat asosida
ishlab chiqarish yolga qoyilgan. Bunda
batsillus tyuringiyenzis
guruhiga
mansub kristall hosil qiluvchi bakteriyalarning har xil variantlari
asos qilib olingan.
Ularning boshlangich sof qismi mazkur bakteriyalarning
spora-kristalli majmuasidan, bazi hollarda esa bir xil issiqlikdagi
suvda eruvchan ekzotoksinlardan iborat. Preparatlar quruq yoki
hollanuvchan kukun holida chiqariladi. Ularning preparatdagi miqdori
(har 1 grammda milliard spora bilan ifodalanadigan titr) haqiqatan
ham biologik insektitsid faolligi (har 1 grammida faol birlikEA
gramda ifodalanadi) bilan tafovut qilinadi. Sanoat miqyosida mikro-
biologik preparatlarning bir necha turi chiqarilmoqda.
Baktospein
Fransiyaning «Biochem Product» firmasi tomonidan
ishlab chiqarilgan. Bu
Bac. thuringiensis subsp. thuringiensis
bakteriya-
sining birinchi serotipi asosida yaratilgan insektitsidli bakterial pre-
parat. Boshlangich tasir qiluvchi sifatida kristall ichki zaharlar (ekzo-
toksinlar) va sporali bakteriyalarni oz ichiga olgan. Preparat ichakdan
tasir qilish xususiyatiga ega. Baktospein sanoat miqyosida quruq ku-
78
kun holida ishlab chiqariladi. Uning bir grammida 100 mlrd.ga yaqin
hayotchan spora va 0,60,8 foizli ichki zahar mavjud bolib, faol
birligi 16000 EA grammga teng. Bu preparatdan karam kuyasi,
sholgom, karam oq kapalagi hamda parvonalarning birinchi va ikkinchi
yoshlariga gektariga 1,01,5 kg miqdorda sarflanadi. Saqlash muddati
harorat 1722°C da bir yil.
Bitoksibatsillin
Rossiyada ishlab chiqarilgan bolib, spora hosil
qiluvchi bakteriyalar oilasiga mansub.
Bac. thuringiensis var.
thuringiensis
bakteriyasining birinchi serotipi asosida tayyorlangan.
Bu preparat oq-jigarrang kukun bolib, tarkibida parasporali
qoshilmalar va issiqlikka chidamli tashqi va ichki zaharlarni saqlaydi.
Uning 1 grammida 45 mlrd yashashga layoqatli sporalar va 0,60,8
foizli ichki zahar boladi. Sporalar va kristallar qoshilmasi hamda
ichki zahar dastlabki tasir qiluvchi modda hisoblanadi.
Hozirda Kolorado qongizining bir-ikki yoshdagi lichinkalariga,
karam kapalagi, goza tunlami, meva va boglarda barg kemiruvchilar-
ning qurtlariga gektariga 24 kg miqdorda qollaniladi. Shuningdek,
zararkunanda miqdori kerakli meyoridan ortib ketganda 67 kun
oralatib qayta ishlov beriladi. Preparat tarkibidagi ichki zahar tuxum
posti orqali otib embrionni zaharlaydi. Saqlash muddati harorat
2025°C da bir yil.
B.P. Adashkevich, X.X. Otamirzayevlarning olib borgan tajriba-
larida ikki kundan song brakonlarga nisbatan tasiri birinchi kunga
qaraganda kamayganligi kuzatilgan.
Bitoksibatsillin-45
kosak qurtiga qarshi gektariga 1,52 kg.dan
qollanilganda biologik samaradorlik 7781 foizni, 60 mlrd grammli
shakli esa 0,5; 0,7 va 1 foizli konsentratsiyalari qollanilganda
81,387,3 foizgacha kosak qurtlarining nobud bolishi kuzatilgan.
Bitoksibatsillin (BÒB 202)
orgimchakkana va kosak qurtining
bir osimlikning ozida tarqalishi davomida har gektar maydonga
46 kg.dan sarflanadi. Hosil yigib olishdan bir kun oldin ishlov
berish toxtatiladi. Bitoksibatsillin issiqqonli hayvonlar, odamlar va
ektomofaglarga nisbatan tasiri yoq. Oq sichqon va kalamushlar bir
marta oziqlantirilganda (SD 50) ularning toliq nobud bolishi
kuzatilgan.
Preparatning namligi 7 foizdan kam bolmasligi, LK 50 boyicha
biologik faolligi tengsiz iðak qurtiga 0,04 foiz bolishi aniqlangan.
1987-yilda ishlab chiqarishga tavsiya etilgan.
79
Entobakterin
bu preparat Rossiya osimliklarni himoya qilish
instituti tomonidan ishlab chiqilgan bolib, u
Bac. thuringiensis
bakteriyasining V serotipi hosilasi hisoblanadi. Entobakterin tigiz,
bir xil korinishga ega bolgan kukunsimon modda bolib, uning
donachalari 0,81,5 mikron atrofidagi doirasimon sporalar va
polimorf oqsilli qoshilma moddalardan tashkil topgan. Uning bir
grammida 30 mlrd.dan kam bolmagan tirik spora va shuncha miqdorda
endotoksinli kristallar mavjud.
Xojaliklarda karam va sholgom oq kapalagi hamda boshqa turdagi
zararkunandalarning 12 yoshli qurtlariga qarshi gektariga 11,5 kg
miqdorda sarflanadi. Odam va issiqqonli hayvonlarga hamda
entomofaglar uchun zararsiz, lekin iðak qurti va asalarilar uchun
tasiri yuqori. Bu preparat 50 dan ortiq turdagi barg kemiruvchi
(sabzavot, rezavor, bog va ormon hamda goza ekinlari zararkunan-
dalari) hasharotlarga turli darajada tasir korsatadi.
Biotrol (BÒB)
AQSH mahsuloti bolib, «Nutrilite Products
inc» firmasi tomonidan 1957-yilda osimliklarni mikrobiologik vositalar
bilan himoya qilish rejasi asosida ishlab chiqarila boshlangan. Song
Bacillus thuringiensis
shtammlari tanlab olindi va shu (BÒB-183)
shtammlar asosida biologik insektitsidli preparat yaratildi. Bu prepa-
ratning bir grammida 25 mlrd.ga yaqin hayotchan spora mavjud.
Shuningdek, tamaki barg orovchisi, kosak qurti, karam kapalagi
qurtiga qarshi har bir gektar maydonga 12 kg miqdorda sarflash
tavsiya qilingan.
Baktofit
Bac. subtilis
(IPM-215 shtammi) bakteriyasi asosida
yaratilgan yangi bakterial preparat bolib, Rossiyada ishlab chiqariladi.
Osimliklarda zamburug va bakterial kasalliklarga qarshi tavsiya etilgan.
Quruq hollanuvchi kukun korinishda ishlab chiqariladi. Olmaning
Venturia instgualis
qongir dog va unshudring kasalligiga qarshi
0,7 foizli eritmasi bilan 3 marta ishlov berish tavsiya etiladi. Biologik
faolligi uning boshqa kasalliklarga nisbatan ham raqobat qilish
(antagonistik) xususiyatiga ega. Shuningdek, osimliklarda esa antibiotik
vazifasini otaydi.
Òuritsid XP
AQSHda yaratilgan bolib,
Bac. thuringiensis
bakteriyasining uchinchi serotipi asosida ishlab chiqariladigan in-
sektitsidli mikrobiologik preparat. Issiqqonli hayvonlar, asalarilar va
odamlar uchun zararsiz. Eng sezuvchan osimliklarga nisbatan ham
fitotoksid tasir etmaydi va qoldiq miqdorni paydo qilmaydi. Òasir
80
qilish kuchi 16000 Aye mg.ga teng. Bir gramm preparatning tarkibida
30 mlrd.dan kam bolmagan tirik spora bor. Òangaqanotli hasha-
rotlarning qurtlariga qarshi gektariga 0,32 kg miqdorda sarflanadi.
Saqlanish muddati harorat 20°23°C da bir yil.
Dendrobatsillin
bu preparat Irkutsk universiteti xodimlari
tomonidan yaratilgan. Òarkibida kristall hosil qiluvchi endotoksin va
sporalari bolgan
Bac. thuringiensis
bakteriyasining tortinchi serotipi
asosida bakteriyali insektitsidli preparat. Rossiyada ishlab chiqariladi.
Bir grammida 30 mlrd va 60 mlrd titrli suvda eruvchan hamda quruq
kukun va pasta holida bolgan 20 mlrd titrli korinishdagi preparatlar
ishlab chiqarilmoqda. Preparat sporali-kristall qoshilmalari 15
60 foiz, namlovchi modda 5 foiz, sulfat-spirtli barda 20 foiz,
toldiruvchi (kaolin) 40 foizdan iborat.Biologik faolligi 2000 EA gramm
bolib, preparatning namligi 6 foiz. Harorat 2022°C da, 3545 foiz
namlikda 1,5 yilgacha saqlanadi. Bu davr ichida sporaning hayot-
chanligi 1520 foizga kamayadi, lekin biologik faolligi kamaymaydi.
Ozbekiston sharoitida kosak qurtiga qarshi gektariga 1,52 kg.dan
sarflanganda 8590 foiz qurtning nobud bolishi kuzatilgan.
Sibirda Sibir iðakchisining ommaviy kopayishining oldini olish
uchun har yili suniy epizootiyalar hosil qilinadi. Dendrobatsilin
Sibir iðakchisining 56 yoshlariga ham tasiri yuqori boladi. Bundan
tashqari, karam, sholgom kapalaklari, karam kuyasi va bir qator
sabzavot ekinlari zararkunandalariga qarshi gektariga 1,52 kg miqdorda
sarflanadi.
Dendrobatsillin qollanilgan maydonlarda 810 kungacha ozi-
ning faolligini yoqotmaydi. Hosil ishlov berilgan kundan 56 kun
va shifobaxsh osimliklar esa 10 kundan keyin yigishtirib olinadi.
Gomelin
Belorus ormonchilik ilmiy tadqiqot institutida yaratilgan.
Bu preparat
Bac.thuringiensis
(H1) bakteriyasi asosida Rossiyada ishlab
chiqariladi. Uning 1 grammida 90 va 100 mlrd titrdagi hayotchan sporalar
bolgan (biologik faolligi 1 grammda 2700 EA birlikka teng) tez
hollanuvchan kukunsimon shaklida ishlab chiqariladi. Gomelinning
namligi 9 foiz, preparat sporali-kristall qoshilmasi 911 foiz, oziq
muhitning qoldigi 4553 foiz, osh tuzi 715 foiz va toldiruvchi
(kaolin) esa 100 foizni tashkil qiladi.
Ormon zararkunandalari zlotoguzka, kok eman barg orovchisi,
qayin iðakchisiga qarshi bir gektar maydonga 1,52,5 kg miqdorda
konsentrlangan shakldagi preparat sarflanadi. Kosak qurtiga qarshi
81
bir gektar maydonga 1 kg.dan sarflanganda biologik samaradorligi
8588,3 foizni tashkil qiladi. Saqlash muddati 1,5 yil.
Gomelin hasharotlarda ichak orqali tasir etadi. Qurtlar oziq-
langandan song 45 kun ichida oziqlanishdan qoladi va 1012 kun
ichida toliq nobud boladi. Ekinlarga ishlov berilgandan song
810 kun davomida biologik faolligini saqlay oladi. 5 kundan keyin
yigishtirib olinadi.
Lepidotsid-100
Rossiya kimyomash loyihalash ilmiy tadqiqot
instituti xodimi B.M. Zurabova rahbarligida topilgan. Òasir qiluvchi
qismi 252 shtammlining kristall hosil qiluvchi
Bac. thuringiensis
var. kurstaki
(
N
3
) bakteriyasi asosida ishlab chiqarilgan. Amerika
Qoshma Shtatlarida ishlab chiqarilgan Diðel singari tasir qilish
xususiyatiga ega. Bu preparat konsentrlangan va 1 grammida 100 mlrd
hayotchan spora va biologik faolligi 3000 EA grammga teng modda
mavjud (30-rasm).
Preparatda spora kristalli qoshilma 3070 foiz, oziq muhitning
qoldigi 15 foiz, osh tuzi 1030 foiz, toldiruvchi (kaolin) 525 foizni
tashkil etadi. 13°C haroratda saqlanish muddati 1,5 yil. Bu davr ichida
biologik faolligini saqlagan holda 20 foizgacha hayotchan sporalar
miqdori kamayishi mumkin. Laboratoriya sharoitida kalamush va
sichqonlarga nisbatan tasiri organilganda 15000 mg/kg;
OD
50
va
AK
50
da
esa baliqlar uchun mg/
l
yetarli hisoblanadi. Osimlikka nisbatan
tasiri yoq.
Lepidotsid kopgina tangaqanotli hasharotlarga nisbatan yuqori
samaraga ega. Poliz ekinlarida, kartoshka, meva va sabzavotlarga zarar
30-rasm
. Mikrobiologik preparatlar.
82
keltiruvchi turli xil zararkunandalarga qarshi keng miqyosda ishlatiladi.
Shuningdek, paxta, kartoshka va sabzavot-poliz ekinlarida OBX-14
va OBX-28 rusumli moslamalar yordamida qollaniladi. Òajriba
natijalari shuni korsatdiki, kosak qurtiga (23 yoshdagilar) har
gektarga 11,5 kg sarf qilinganda 85,389,4 foizgacha biologik
samara bergan. Hozirda ishlab chiqarishda foydalanish uchun tavsiya
etilgan.
Dipel
bu preparat
Bac. thuringiensis var. kurstaki
asosida Amerika
Qoshma Shtatlarida «Abbot» firmasi tomonidan ishlab chiqariladi va
besh xil hollanuvchan konsentrat kukuni, dust, eritmali konsentrati
va donador korinishidagi xorak shakllari mavjud. Uning bir
milligrammida 16000 biologik faoliyatiga ega bolgan moddalar bor.
Hollanuvchan kukunli korinishdagi yopiq konteynerlarda nisbiy
namlik 30 foiz, ortacha harorat 20°C bolganda 3 yilgacha saqlash
mumkin.
Paxta yetishtirish bilan shugullanuvchi xojaliklarda gozaning
osishi davomida 23 yoshdagi kosak, ildiz qurtlari va karadrinalariga
qarshi OBX-28 moslamasi yordamida ishlov beriladi. Sarf meyori
gektariga 2 kilogrammni tashkil etadi. 13 yoshdagi olma mevaxori
va meva kuyasining qurtlariga gektariga 1,52 kg miqdorda sarflanadi.
Di pelning boshqa xildagi turlari hozir bizda qollanilmagan. Har
bir kemiruvchi zararkunandalarga qarshi kurash ishlarini ikki mar-
tadan otkazish mumkin.
Gauksin
kasallik va zararkunandalarga nisbatan tasir etuvchi
mikrobiologik preparat. Boglarda olma qurti, meva chirishi va qizil
doglanishi, boshoqli don ekinlarining ildiz chirish kasalligiga qarshi
foydalanish uchun tavsiya etilgan. Preparatning tarkibida boshlangich
tasir etuvchi sifatida Psevdomonas avlodiga mansub sporasiz bakteriyali
ikkita ÈÌÂ-211Ñ va ÈÌÂ-2637 shtammlari bor.
Boglarni kasallik va zararkunandalardan himoya qilishda gektariga
510 litr miqdorda ishlatiladi. Shuningdek, ikki marta avlod beradigan
hududlarda zararkunandalarga qarshi 56 marta, bir marta avlod
beriladigan joylarda esa 23 marta ishlov beriladi. Donli ekinlarning
ildiz chirish kasalligiga qarshi uruglik donning bir tonnasiga 0,5 litrdan
ekishdan oldin ishlov beriladi. Biologik samaradorligi esa 86,7 foizni
tashkil qiladi.
83
1. Bakterial preparatlarning asosiy tasir qiluvchi mexanizm-
larini tushuntiring.
2. Qaysi preparatlarda ekzotoksin va kristall moddalar uchraydi?
3. Ozbekiston sharoitida qollaniladigan qanday preparatlarni
bilasiz?
3.3. Hasharotlarning zamburug kasalliklari va ular
asosida tayyorlangan preparatlar
Òabiatda turli xil umurtqasiz jonivorlarga halokatli tasir
korsatadigan zamburuglar bor. Xususan, hasharotlarda har xil
kasalliklar tugdiradigan 530 dan ortiq entomopatogen zamburug
turlari qayd etilgan.
Zamburuglar vositasida kasallanishga
mikozlar
deyiladi.
Zamburuglar vegetativ yol bilan va sporalar yordamida kopayadi.
Zamburuglar ozlari chiqaradigan turli fermentlar, jumladan,
xitinazalar yordamida bevosita teri qoplamida kutikula sirtida paydo
boladigan appressoriyalar tiðidagi bortiqlar orqali tana boshligiga
kirishi kopgina tekinxor zamburuglarning muhim xususiyatidir.
Appressoriyalar bortib chiqqan qisqa trubkasimon osimta bolib,
uning osishidan zamburug sporalari hosil boladi. Mitseliy osiqlari
bortiqlar orqali tana boshligiga otadi. Shuning uchun ham
zamburuglar hasharotlarning gumbak va yetuk zotlarini zararlashi
mumkin.
Bundan tashqari, entomopatogen zamburuglar olja tanasiga
oziq bilan ogiz orqali ham otishi mumkin. Hasharotlar zararlangan-
dan song 35 kun otgach zamburug kasalliklarining dastlabki
alomatlari paydo boladi. Kopincha, hasharot tanasida dastlab qongir
yoki sariq doglar paydo bolib, harakati susayadi va keyinchalik nobud
boladi.
Hasharotlar nobud bolgandan song zamburug mitseliylari tez
osib ketadi va hasharotning butun tanasi boylab tarqaladi. Zam-
burugning turiga qarab oq, kulrang, yashil, qizil va qora rangli koni-
diyalar hosil qiladi. Konidiyalar kopi bilan 72 soatgacha hayotchanlik
faoliyatini yoqotmaydi. Òinch davrda yotgan sporalar hayotchanlik
NAZORAT SAVOLLARI
?
84
faoliyatini uzoq vaqt saqlab qoladi. Xususan, nobud bolgan
hasharotlar tuproq yuzasi, daraxt postlogi, tokilgan xas-choplar
ostida bu faoliyatini davom ettiradi.
Zararli hasharotlarni yoqotadigan tekinxor zamburuglardan
foydalanish ishlari, asosan, ularni ostirib kopaytirish, patogen-
ligini tekshirish va oziq muhitlarda kopaytirish bilan bogliqdir.
Suniy oziq muhitida boveriy, spikariya vertisillum, ashersoniya,
aspergil kabi takomillashmagan zamburuglarni ostirib kopaytirish
juda qulay.
Ashersoniya (Aschersonia Mont.), Sferopsidales Sphaeropsidales
Nectrioidaceae
oilasiga mansub zamburug.
Hypocrella
avlodiga,
konidiya holida kopayuvchi nomukammal zamburuglar (
Fungi,
Imperfaecti
) guruhiga kiradi. Kasallik keltirib chiqaruvchi tropik
zamburuglar florasi kop yillar davomida
Aschersonia
avlodi turla-
rida uchramagan.
19581973-yillar davomida ashersoniyaning 11 turi keltirildi.
A. chinensis B. and Br.
Xitoy,
A. placenta, A. vietnamica B
. Vyetnam va
A. alleurodes Webb. Òrinida
va boshqa turlari aniqlangan. Bu zamburuglar
alleroid va soxta qalqondor oilalarining tekinxori hisoblanadi.
Ajdariyada har xil ekinlarda qollanilgan. Shuning uchun hamma
turlari birgalikda ashersoniya deb nomlanadi. Issiqxonalarda oq qanotlarda
epizootiya keltirib chiqaradi. Bu esa zararkunandaning ommaviy nobud
bolishiga olib keladi. Epizootiya kuzgi mavsumda kuchli va tez sodir
boladi. Sporasi rangsiz, arqonsimon bolib, toxtovsiz ajralib chiquvchi
(34 tomchi) zich pustulla hosil qiladi. Hasharot tanasiga kirgan
spora osa boshlagandan song kop otmay nobud bolgan hasharot
tanasi ichidan tashqariga mitseliylar popuk korinishida osib chiqadi.
Ashersoniyaning samaradorligi, asosan, haroratga bogliq bolib, qulay
harorat (2023°C da) va 8090 foiz namlikda zararkunandalarning
8085 foizini nobud qiladi. Ashersoniya kulturasi probirkalarga qu-
yilgan agarda 2 yilgacha sovitgichda saqlanadi.
Ashersoniya agarli yoki tarkibida 1011 foiz shakar va
pH-6
bolgan pivo suslo eritmasida ostiriladi. Oziq muhitni tayyorlashdan
oldin suslo filtrlanadi va suv bilan aralashtiriladi. Bir litr oziq muhitni
tayyorlashdan oldin tayyor eritmadan olingan zamburug maxsus
idishda eziladi va filtrdan otkaziladi. Olingan kultura 1 litr hajmgacha
suv bilan toldiriladi.
85
Ona mahsulot (eritma)dan probirkalarga 1 ml.da quyiladi va 9 ml
distillangan suv bilan toldiriladi. Eritma (110, 1100, 11000)
birinchi aralashma 10 litr, ikkinchisi 100 litr va hokazo holatda
tayyorlanadi.
Olingan 1 ml eritma Goryayev kamerasida mikroskop orqali
tekshiriladi. Har biri alohida hisoblanadi va ortacha sporalar soni
aniqlanadi.
Ò
= 2,5 · 10
5
a · x · p · x · n
,
bu yerda,
Ò
ishchi suspenziyadagi titrlar soni;
a
1 sm
2
dagi
sporalar soni;
n
aralashmalar soni (10,100,1000 va h.k.);
p
korib
chiqilgan kvadratlar soni; 2,5 · 10
5
Goryayev kamerasi boyicha
doimiy son.
Òayyorlangan eritmalar bodring bargining orqa qismiga purkaladi.
Bu jarayon lichinkalarning 12 yoshlariga nisbatan ishlatiladi.
Navbatdagi ishlov berish har 10 kunda takrorlanadi.
Biologik samaradorlik quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
⋅
=
100
,
sm
B
A
T
bu yerda,
Ò
sm
preparatning biologik samaradorligi, foiz hisobida;
A
oqqanot lichinkalarining umumiy soni;
B
ashersoniya bilan
zararlangan lichinkalar soni.
Osh tuzi yoki qon hamda 1820 gramm agar-agar qoshilib
aralashma tayyorlanadi. Òayyor aralashma 0,5 litrli sut idishlarga
80100 ml hisobida quyiladi. Song 1 atm bosimda 30 daqiqa
avtoklavda tutib turiladi. Avtoklavdan olingan idishlar bir kun sovitish
uchun qoyiladi va har bir idishga zamburug ekiladi. Ashersoniya
yorug xonada, harorat 2526°C va nisbiy havo namligi 7090 foizda
ostiriladi. Bu sharoitda 2535 kundan song toliq spora hosil boladi.
Ashersoniya eritmasini susloda ham ostirish mumkin. Buning
tarkibida 810 foiz shakar va
pH
-6 bolishi kerak. Suslo 0,5 litrli
kolbalarga quyiladi va 1 atmosfera bosimda 25 daqiqa avtoklavda
yuqumsizlantiriladi. Sovitilgandan song bir litr oziqaga 23 ml eritma
(suspenziya) tomiziladi.
Ekib bolingan zamburugning oziq muhitlari elektrli moslamada
34 kecha-kunduz qimirlatib turiladi. Suspenziya korinishi qaymoq-
simon holga kelganda, kulturalar sirlangan tovalarga 11,5 sm qalinlikda
quyiladi va spora hosil qilish uchun isitgichlarda 2628°C haroratda
86
saqlanadi. Suyuq oziqada zamburug 1520 kunda rivojlanadi. Òayyor
bolgan sporalar kerakli miqdorda eritiladi va issiqxona oqqanotiga
qarshi ishlatiladi. Bunda 8588 foizgacha zararkunandani nobud qilishi
kuzatilgan.
Oqqanotga qarshi ishchi aralashma tayyorlashda (1ml.da 25x107
dan kam bolmagan holda) 48 ta shisha idishlardagi zamburuglar
100 litr suvda eritiladi. 1000 m
2
maydonga 200600 litr ishchi eritma
sarflash kerak.
Entomoftorin-Ò
«Biotexnika» ilmiy ishlab chiqarish birlash-
masida va mikrobiologiya sanoatida
Entomophtora
zamburugi asosida
ishlab chiqarilmoqda. Òiniq sargish rangdagi quruq kukun bolib,
namligi 8 foizdan oshmaydi. Hasharotlarga, asosan, liðidi biomassasi
shakllari tasir etadi. Soruvchi hasharotlardan goza shirasi va
orgimchakkanalarga har gektariga 1,52 kg miqdorda sarflanadi. Faqat
ertalab va kechqurunlari sepish lozim. Chunki 6080 foizgacha
bolgan nisbiy namlikda goza barglariga tez singadi.
Olimlarning malumotiga kora, entomoftorinning bu (Ò) shakldagi
xillari soruvchi hasharotlarga nisbatan (osimlik biti, orgimchakkana)
biologik samaradorligi 83,2 dan 86,3 foizni tashkil qilgan. 1990-yildan
boshlab ishlab chiqarishda foydalanish uchun tavsiya etilgan. Foydali
hasharotlar uchun tasiri yoq.
Kosak qurti, shira va orgimchakkanalarning birga tarqalgan va
entomoftorin bilan ishlov berilgan maydonlarda bir kundan keyin
trixogramma va brakonlarni qollash mumkin.
Boveriya
Beuveria bassiana Bals
. zamburugi asosida ishlab
chiqarilgan biologik insektitsidli preparat. Bu preparat Ukraina
osimliklarni himoya qilish ilmiy tadqiqot instituti xodimlari tomonidan
yaratilgan bolib, kulrang kukun holida chiqariladi. Asosan, qishloq
xojaligi ekinlari zararkunandalariga qarshi qollaniladi.
Zararli hasharotlardan zararli xasva, Kolorado qongizi, lavlagi
uzunburuni, olma kuyasi, olma va shaftoli mevaxori, otloq va
makkajoxori parvonasi hamda kuzgi va qaragay odimchisi boverin
tasirida sezilarli darajada nobud boladi.
Boveriya zararkunandalarda, asosan, oq muskardina kasalligini
qozgatadi. Preparatning bir grammida 2 mlrd spora mavjud bolib,
harorat 1722°C da va 70 foiz namlikda 4 oygacha saqlash mumkin.
Preparatning ishchi eritmasi osimlikka purkashdan 12 soat oldin
tayyorlanadi. Preparatning Kolorado qongiziga qarshi (12 yoshdagi
87
lichinka) gektariga 2 kg hisobida qollaniladi. Kimyoviy preparatlar
bilan ishlov berilganda 9597 foizgacha lichinkalarning nobud bolishi
kuzatilgan. Ishchi aralashmaning bir gektar maydonga sarf miqdori
450 litrni tashkil qiladi. Bu preparatdan yomgirli mavsumda
zararkunandalarga qarshi foydalanish taqiqlanadi. Ishlov berilgan
maydonda yomgir yoqqan bolsa, bu vaqtda 1215 kundan song
takroriy ishlov beriladi.
Vertisillin
Verticillium lecani (Zimmermow) Vilgas
zamburugi
asosida tayyorlangan insektitsid zamburug preparati. Oqqanotga,
tangaqanotlilar, qattiqqanotlilar va tengqanotlilar turkumiga mansub
koplab hasharotlarga kuchli tasir qiladi.
Zamburugning konidiyalari dumaloq-tuxumsimon, bir hujayrali,
rangsiz, olchami 34 · 11,7 mmk.dan iborat.
Zamburug 1977-yilning kuzida ochiq gruntda pomidor bargida
va issiqxonada ostirilayotgan bodringda oqqanotning lichinkalari va
yetuk zotlarining zamburug bilan zararlanganligi kuzatilgan. Zamburug
zararkunandaning tuxum bosqichida lichinkasining voyaga yetgan
hasharotlarini zararlaydi. Lekin gumbaklari bu zamburug bilan kasal-
lanmaydi. Kasallangan hasharot tanasida ularning rivojlanishi davomida
ozgarish sodir boladi. Kasallikning tashqi belgilari 56 kundan keyin
sezila boshlaydi va 1012 kunda lichinkaning hamma tomonini oq,
paxmoqsimon zamburug egallaydi. Voyaga yetgan hasharotlar zambu-
rug giflariga oralgan holda ekin shoxlarida osilib qoladi.
Vertisillium harorat 532°C da rivojlana oladi. Harorat 32°C dan
yuqori bolganda zamburug mitseliysi osishdan qoladi. Zamburugning
rivojlanishi uchun qulay harorat 2226°C va namlik 95100 foiz bolsa
yetarli hisoblanadi. Namlik 6070 foizda ularning samaradorligi pasayadi.
Zamburug asosida preparatni olish usuli quyidagicha: dastlab
ona mahsulotni olish, shtammlarni ajratish va zararkunandaga qarshi
kurash uchun ishchi eritma tayyorlanadi. Olingan kultura asta-sekin
suv bilan yuviladi va 1 ml.da 2 · 3 · 10
6
spora bolgan ishchi suspenziya
tayyorlanadi. Bu titrlarni tayyorlash uchun 34 ta shisha idishdan
foydalaniladi. Suspenziyalar filtrlanadi va osimlikka purkash uchun
foydalaniladi. Purkash ishlari kechqurun bajariladi.
Issiqxonalarda oqqanotga qarshi 67 kun oralatib 4 marta ishlov
beriladi. Preparat bilan dastlabki ishlov berish oqqanotning 12 yosh-
dagi lichinkalari paydo bolganda va zararkunanda ommaviy tarqalganda
amalga oshiriladi.
88
Oqqanotga nisbatan biologik samaradorligini aniqlash uchun har
bir takrorlanishda beshtadan barg tekshirib boriladi.
Zamburugni kopaytirish uchun arpa doni (jumladan, don kuyasi
kopaytirilgan don), suli, bugdoy, tariq va pivo suslosidan foyda-
laniladi.
Donlar sutli shishalarga solinadi va 1 soat davomida avtoklavda
yuqumsizlantiriladi. Song don zamburug bilan zararlantiriladi va
23 haftadan song konidiyalar paydo bolishi bilanoq eritma
tayyorlanadi. Bu eritma issiqxonalarda oqqanotlilarning 23 yoshdagi
lichinkalariga qarshi kurashda foydalaniladi.
Ashersoniyaga nisbatan vertisilliumning afzalligi shundaki, bu-
larda kopaytirish texnologiyasi oddiy usulda bajariladi. Ammo yuqori
harorat bu zamburugning rivojlanishiga tasir etadi. Bu esa issiqxona
qanotiga qarshi kurash ishlarini susaytiradi.
Aktinin
bu preparat (
Streptomyces sp
.) (LIF-0234 shtammi)
Sibirda tuproqdan ajratib olingan. Preparat tiniq kulrang kukun
korinishida bolib, antifidant va entomotsidli tasir qilish xususi-
yatiga ega. Hasharotlarga nisbatan dastlabki tasir qiluvchi moddasi
aktinomitset mitseliysi tarkibiga kiruvchi lipidli fraksiyalar hisob-
lanadi. Bu preparat odamlar, entomofagga va issiqqonli hayvonlarga
nisbatan tasir korsatmaydi.
Aktinindan har xil ob-havo sharoitida ham foydalanish mumkin.
Samaradorligi (0,51 foizli suspenziyasi) sezilarli darajada yuqori.
Kartoshka, baqlajon, pomidorlarni Kolorado qongizidan va bodring
ekinlarini orgimchakkanadan himoya qilishda gektariga 12 kg.dan
sarflanadi.
Kasallangan qonqiz lichinkalarining rivoji sekinlashadi va
metamorfoz jarayoni buziladi. Orgimchakkanalar 37 kundan song
toliq nobud boladi. Saqlash muddati zamburugli preparatlar kabi.
1. Zamburugli preparatlarning bakterial preparatlardan farqi
nimada?
2. Zamburugli preparatlardan Ozbekiston sharoitida qaysi paytda
foydalanish mumkin?
3. Soruvchi va kemiruvchi hasharotlarga nisbatan tasir qiluvchi
preparatlar nomini ayting.
NAZORAT SAVOLLARI
?
89
3.4. Hasharotlarning virus kasalligi
Viruslar nihoyatda mayda organizmlar bolib, oz morfologiyasi
va biologik xossalari jihatidan boshqa mikroorganizmlardan tubdan
farq qiladi. Ular zarrachalardan tashkil topgan bolib, oqsil va nuklein
kislotalardan iborat. Viruslar 1892-yilda D.I. Ivanovskiy tomonidan
aniqlangan. 1899-yilda esa «virus» atamasini M. Beyernik taklif etgan.
Viruslar faqat tirik organizmlarda kopayadi, ular juda mayda bolib,
25 nm.dan 250 nm.gacha boladi. Shakli sharsimon, yassi, tayoq-
chasimon, kop qirrali bolishi mumkin. Ular osimlik va hayvonlarda,
hasharotlarda yuqumli kasalliklarni qozgatadi.
Virusli kasalliklar guruhidagi bakulovirus yoki tayoqchasimon
viruslar oilasi koplab (
Baculoviridae
) tarqalgan. Bu nom yunoncha
bakkum
sozidan olingan bolib, tayoqcha manosini bildiradi.
1966-yilda IX xalqaro mikrobiologlarning kongressida «Virusologiya»
alohida fan sifatida qabul qilindi. Hamma viruslar bitta mustaqil Vira
guruhiga kiritildi.
Viruslar faqat tirik organizmlarda rivojlanadi hamda hujayra yadrosi
va sitoplazmasini shikastlaydi. Qoshilmalarning morfologik korinishi
boyicha ikkita guruhga bolinadi:
A
poliedroz va
B
granuloz
kasalligini qozgatuvchilar. Kasallik qozgatuvchi poliedrozlarning
tarkibida katta miqdordagi virionlar qoshilmasini, granuloz kasalligini
qozgatuvchilar esa faqat bitta virionlarni oz ichiga olgan. Baku-
loviruslarning guruhiga mansub tayoqchali yadroli poliedrozlar ol-
chami 250400x70 nm.ni tashkil qiladi. Virionlar ikkita membrana
bilan oralgan bolib, poliedraning oqsilli matritsasida yakka yoki guruhli
holatda joylashgan.
Guruhli yoki toplash 26 va undan koproq (40) virionlar
bolgan umumiy membranani tashkil qiladi, bazi bir yadroli poli-
edroz viruslari, poliedrada yakka tartibda virionlarning bolishi bilan
tariflanadi (harakatlanadi). Masalan, oqqayin odimchisi
Biston
betularia
, atirgul barg orovchisi
Archi ps rosana
va boshqalar.
Yadroli poliedrozlarda shakllanuvchi poliedralar uchun xarakterli
bolgan kop sonli virionlarning tengsiz iðakchisi
Lymatris dispar
,
krijovnik odimchisi
Abrakas yrossulariata
va boshqalarda uchraydi.
Asosan, uchburchak, trapetsiya, besh va olti qirrali hamda bir necha
qirallardan iborat virionlar joylashadi.
90
Yadroli poliedroz kasalligini qozgatuvchi viruslar bilan zararlan-
gan hasharotlar faqat lichinka bosqichida nobud boladi. Shuningdek,
virusli qoshilma hosil qiluvchi bakuloviruslardan tashqari qoshilmalar
hosil qilmaydigan kasallik qozgatuvchi bakuloviruslar ham boladi.
Bu tur tangaqanotlilar, pardaqanotlilar va qattiqqanotlilar
turkumiga mansub hasharotlarda kasallik qozgatadi. Koproq qon-
gizlarda, shuningdek, palma daraxtining zararkunandalarida kasallik
bolishi organilgan. Kasallik qozgatuvchi virusning morfologiyasi
oldin organilgan zararkunandalar avlodida uchraydigan bakulo-
viruslarning
A
va
B
kichik guruhlari kabi oxshash.
Virionlar olchami 220120 nm. Hasharotlarda oziq orqali
berilganda kasallik yaxshi rivojlanadi. Laboratoriya sharoitida zarar-
lantirilgan hasharotlarning rivojlanishi ortacha 24 soatdan 7 kungacha,
tabiiy sharoitda esa 38 soatdan 8 kungacha davom etadi. Kasallangan
hasharotlarning pushtdorligi soglom hasharotga nisbatan sezilarli
darajada kamayadi.
Hasharotlardagi patologik ozgarish ularning rivojlanishi davrida
ichak epiteliysida, yog toqimasida va jinsiy azolarida asta-sekin
namoyon boladi.
Malumki, tekinxor hasharotlar tomonidan oz xojayini tana-
sini teshishi va ular bilan oziqlanishi jarayonida xojayin hasharotga
tashqi kasallik kelib tushadi.
Yadroli poliedroz bilan koplab miqdorda hasharotlar nobud
boladi. Poliedrozlarning olchami 1 dan 15 mkm.gacha bolib, ko-
pincha, iðak qurtini, arrakashlarni, kosak va ildiz qurtini va bosh-
qalarni zararlaydi. Poliedroz viruslarining rivojlanishi hasharotlarning
gipodermasi, yog tanachasi, traxeya, gemolimfada, arrakashlarda
esa orta ichak epiteliysida roy beradi. Asosan, hasharotlarning
lichinkalari kasallanadi. Kasallikning tashqi belgilari quyidagicha:
tanasi oqish rangda, toqimasi ichi aynigan moddalar bilan tolgan
boladi. Bazan qurtlar harakatlangandan oq sut rangdagi gemolimfa
oqib chiqadi. Kasallangan qurtlar osimlik shoxlarida orqa oyogi
bilan pastga osilib turadi.
Yadroli poliedrozlarning ichak turi.
Bu tur viruslar hamma
hasharotlarda uchramaydi. Asosan, Garbiy Yevropa, Kanada va Rossiya
hududlarida yashovchi arrakashlar, chivinlarda koplab tarqalgan. Bu
tur ham bakulovirus oilasining
A
guruhiga mansub bolib, tayoq-
chasimon shaklda. Uning olchami 260 · 50 nm.da ikkita katta membra-
91
nadan iborat. Membranalarning tashqi yoki ustki qismi 10 nm, ichki
qismi 5 nm.ga teng.
Poliedrlarning olchami ortacha 0,3 dan 15 mkm.gacha, ortacha
kattaligi 1 mkm.ni tashkil qiladi.
Hasharotlar organizmiga tushgan viruslarning inkubatsiya davriyligi
315 kungacha davom etadi. Kasallikning uzoq davom etishi yoki
tasirining yuqori bolishi, asosan, infektaning dozasi (miqdoriga)
yoki hasharotlarning yoshi va haroratga bogliq.
Granuloz virusi birinchi marta 1926-yilda Paylot (
Palliot
) tomo-
nidan karam oq kapalagida topilgan. Otgan asrning elliginchi yillariga
kelib bu tur koplab hasharotlarning turlarida bolishi aniqlangan.
Granuloz virusi bakuloviruslar oilasiga mansub
B
guruhini tashkil
qiladi. Bu guruhlarning virionlar olchami
A
guruhiga kiruvchi vi-
ruslar kabi boladi. Lekin ulardan farqi virus zarrachalari bittadan
ovalsimon kapsula shaklida boladi.
Granulalarning olchami 250800 mkm.ni tashkil qiladi. Rossiya
va Orta Osiyo mintaqasida kasallik bilan tangaqanotli turkumga man-
sub 8 ta oilaning 32 ga yaqin turi kasallanadi.
Granuloz virusi bilan kasallantirilgan hasharotlarda ularning
inkubatsiya davri 57 kundan 50 kungacha davom etadi.
Virus qoshilmalarining paydo bolishi faqat hasharotning yogli
toqimasining hujayrasida bolmay, balki gipoderma va traxeyalarda
ham hosil boladi. Hozirgi vaqtda granuloz viruslari faqat qishloq
xojaligi va ormon ekinlari zararkunandalarini zararlashi malum.
Oila. Parvoviruslar
Parbaviridae
Densonukleoz
Bu oila tizimiga
Parbaviridae
oilasiga qarashli
Parvovirus
,
Setellovirus, Bullavirus
va
Dinsovirus
kabi avlodlari kiradi. Ularning
olchami 20 nm bolib, bu ularning morfologiyasini organishda
qiyinchilik keltirib chiqaradi.
Katta mum kuyasida uchraydigan densonukleoz yoki zich yadroli
virus kasalligi tarkibida molekular ogirligi 45 mln daltonlar bolgan
35 foizgacha bir ipli DNK boladi. Bu birinchi marta 1964-yilda
ommaviy ravishda kopaytirilayotgan katta mum kuyasida aniqlangan.
Keyinchalik densonukleoz Fransiyada uy chirildogidan, Ukraina Misr
chivini (
Aedes aegypti L.
)dan ajratib olingan.
92
Hasharotlarning lichinkalari densonukleoz bilan kasallanishi belgisi
810 kun otgach kuzatiladi. Kasallangan qurtlarning harakatlanishi
kamayadi, tana qismlarda ozgarish yuz beradi, toliq nobud bolishi
esa 1520 kun ichida oxiriga yetadi. Hasharotlarda patomorfologik
ozgarish hamma fazalarda roy beradi.
Yetti turdagi hasharotlar densonukleozli viruslarga nisbatan
sezuvchan bolib, ulardan olti tur tangaqanotlilar va bir tur ikki-
qanotlilar turkumni tashkil qiladi. Katta mum kuyasi zararlantirilgandan
song 46 kun otgach, hasharotning yogli toqimasi yemirila
boshlashi kuzatilgan.
Bu kasallik katta mum kuyasining giðoderma traxeyasi, gemo-
tsitlar va iðak ishlab chiqaruvchi bolimida rivojlanadi. Yadrolar at-
rofida katta miqdorda zichlangan toplami hosil boladi. Kasallangan
hasharot toqimasining yemirilishiga qaramay, yadroda bu toplamning
hosil bolishi ozgarmaydi.
Sitoplazmali poliedroz.
Sitoplazmali poliedrozlarning qozga-
tuvchilari
(Reoviridae)
reoviruslar oilasiga mansub reoviruslar
(Reo-
virus)
avlodi vakili hisoblanadi va bu guruh vakillari ipak qurtida
kasallik keltirib chiqaradi.
Sitoplazmali poliedroz iðak qurtida, 1934-yildan song yel darax-
tining barg orovchisi
Choristoneura fumiferana Clem
va boshqa
turdagi hasharotlarda topilgan.
Hozirgi vaqtda dunyoda 200 dan ortiq hasharot turi uchraydi.
Shularning ichida bu kasallik tangaqanotlilar turkumiga mansub
hasharotlarda koplab tarqalgan.
Sitoplazmali poliedrozlarni qozgatuvchi viruslarning olchami
50 dan 70 nm.gacha. Har biri 12 ta morfologik birikmadan iborat
ikkita membranaga ega.
Virionlar ikki spiralli RNKdan iborat. Poliedrlar kubik oktaedrli,
ekosaedrli va romb shaklida bolishi mumkin.
Hasharotlarda bu kasallikning inkubatsiya davri har xil kechadi.
Amerika oq kapalagida kasallikning dastlabki belgisi 812 kun,
karam tunlamida 67 kun, Xitoy eman ipakchisida 640 kunda
seziladi.
Hasharotlarga viruslarning otish yoli.
Hasharotlarga virusli kasal-
liklarning otishi kopchilik yadroli poliedroz va granulozlar xojayin
lichinkasi tanasining ichini suyultirib yuboradi. Bu jarayonda ajralib
chiqqan poliedrlar osimlik boylab tarqaladi va tuproqqa tushadi.
93
Infeksiyalar gorizontal holatda otishi mumkin. Bu yerda boginlar
orasida sodir bolmaydi, tik (vertikal) infeksiya esa ona hasharotlardan
keyingi avlodga otadi.
Infeksiya otishi hasharotlarga oziq orqali, yani gorizontal yol bilan
orta ichak yolining epiteliysiga, bu yerda bevosita kutikulaning zararlanishi
hisobiga gemolimfaga va tuxum qobigi orqali pushtga kelib tushadi.
Virusli qozgatuvchilarga sezuvchan bolgan hasharotlarning orta
ichak epiteliysi orqali viruslar gemolimfaga otadi va bu yerda kopaya
boshlaydi. Hasharotlar ommaviy ravishda kopaytirilganda virus
kasalliklari tuxumda koplab uchraydi. Bu davrda lichinkalar tuxum
xorionini keltirib chiqarishi vaqtida ular bevosita viruslar bilan
kasallanadi. Buning uchun tuxumlar oldindan dezinfeksiya qilinadi.
Hasharotlarni infeksiyaning tik (vertikal) yoli bilan zararlash
transmissiv yoli bilan tamomlanadi yoki pusht orqali otadi, yani
kasallik soglom hasharotga yuqadi.
3.5. Virus kasalligining hasharotlarga nisbatan
oziga xosligi
Kasallik qozgatuvchi viruslarning eng xarakterli belgisi ularning
bir turdagi hasharotlarning malum bir azolarida kopayishi va malum
bir yuqumli kasallikni keltirib chiqarishi, organizmning himoya xossalarini
oziga xos tarzda qaytadan ozgartirishi bilan birga davom etadi.
Viruslar nafaqat oziga xos xususiyatga, balki organotroplikka
ham egadir. Kopchilik viruslar virusli yadroli poliedroz va granulozlar
tanga qanotlilarning yogli toqimasi, gipoderma va traxeya postlarini
zararlaydi. Odatda, ular hasharotning ichak yolida rivojlana olmaydilar.
Hasharotlarning yoshiga nisbatan kasallikning ixtisoslashuvi har
xil bolib, bunda kichik yoshdagi lichinkalar katta yoshdagilarga
nisbatan kasallikka koproq moyil boladi.
Koplab turdagi virus kasalligi bir turga mansub bolgan bazi
bir hasharotga tasir etishi yoki aksincha, tasir etmasligi mumkin.
Kuzgi tunlam granulozi shu turga yaqin bolgan
C
qora va undov
tunlamini zararlay oladi, lekin tengsiz ipakchisi uchun yuqumli
hisoblanmaydi. Amerika oq kapalagi granulozi esa, oz navbatida,
iðak qurtini zararlay olmaydi, shu bilan birga latentlik xususiyati sezilarli
darajada faol emas. Karam va sholgom oq kapalaklari virus granuloziga
nisbatan sezuvchanlik xususiyatiga ega.
94
Virusli preparatlarning qisqacha tavsifi
Biotrol VHZ.
AQSH mahsuloti bolib, virusli insektitsidli pre-
parat tunlam qurtidan (
Helotis zea
) ajratib olingan. Bu preparatning
dastlabki tasir etuvchi qismi poliedrlar bolganligi sababli (yuqori
virulentlikka ega bolgan proteinli qobiq bilan oralgan tayoqchali
viruslardan iborat) oziqlangan hasharotning yolida tayoqchalar pro-
tein qobiqdan ajralib chiqadi va ichak devori boylab kopaya bosh-
laydi. Songra tayoqchali viruslar hasharotning tana hujayrasiga va
yogli toqimalarga kirib boradi. Hasharot asta-sekin rivojlanishdan
qoladi va nobud boladi. Biotrolning bir grammida 30 mlrd poliedr
bor. Suvda eruvchan kukunsimon korinishda ishlab chiqariladi.
Zararlangan hasharotlarning nobud bolish davri ularning yoshiga
bogliq: 1 yoshdagi qurtlar 12 kunda, 3 yoshdagilari 47 kunda
nobud boladi. Katta yoshdagi qurtlar bu preparatga nisbatan chidamli.
Kichik yoshdagi kosak qurtiga (goza, tamaki, makkajoxori va
pomidor ekinlari) nisbatan gektariga 12 kg miqdorda qollash tavsiya
etilgan. Saqlash muddati ikki yil.
Biotrol NCS.
AQSHning «
Nitrilite Products inc
» firmasi tarkibida
DD-136 neoplaktan nematodasining tinim davridagi irqlaridan iborat
NHS-DD-136 rusumli biologik preparatni ishlab chiqaradi. Shu-
ningdek, nematodalarni suniy oziq muhitda ommaviy kopaytirish
ishlari ham yolga qoyilgan. Bu preparat hasharotlarning doimiy
tekinxori bolib, sernam joylarga moslashgan. Shuning uchun namli
yerlarda yashovchi hasharotlarga qarshi kurash ishlarida qollaniladi.
Bu preparatni yapon qongizining lichinkalari, olma mevaxori va
bir qator ikkiqanotlilar turkumiga kiruvchi zararkunandalarga qarshi
gektariga 70100 mln donadan sarflash tavsiya qilingan.
Nematodalarning tinim davri tuproq yoki boshqa nam sharoitda xojayin
hasharotlarsiz 6 oygacha davom etishi mumkin. Bu esa zararkunandalarga
qarshi keng doirada kurash olib borishga imkon yaratadi.
Virin OS.
Bu tarkibda kuzgi tunlamda kasallik qozgatuvchi
yadroli-poliedrozli virus va granuloz virusi bolgan ikkita bakuloviruslar
asosida virusli insektitsidli preparat bolib, Rossiya osimliklarni biologik
himoya qilish ilmiy tadqiqot instituti, respublikamiz Fanlar aka-
demiyasi Mikrobiologiya instituti xodimlari tomonidan tayyorlangan.
Bu preparat pushtisimon-oqish rangdagi quruq hollanuvchi kukun
95
bolib, uning 1 grammida 3 mlrd kristall tanacha qoshilmasi (granuloz
virusi va yadroli-poliedrli virusi 10:1 nisbatda) mavjud. Preparat 1987-
yilda qollash uchun tavsiya etilgan. Asosan, gozada kichik yoshdagi
ildiz qurtlariga qarshi har bir gektar maydonga 0,3 kg miqdorda
ishlatiladi. Saqlash muddati bir yil.
Preparat ichak orqali tasir qilish xususiyatiga ega. Zararlanish
jarayoni tunlamlar qurtining oziq orqali kasallik yuqtirgan davrida
boshlanadi. Bu vaqtda qurtning yogli tanasi, gipoderma, gemo-
limfalar hujayrasi, epiteliy traxeyalari, nerv hujayrasi va boshqa
azolari zararlanadi. Preparat kichik yoshdagi qurtlarga nisbatan
yuqori samaraga ega.
Virin KS.
Bu preparat Moldova osimliklarni himoya qilish
instituti xodimlari tomonidan karam tunlamining virus yadroli
poliedrozi asosida yaratilgan. Moldovada hollanuvchan kukun shaklida
ishlab chiqariladi. Uning 1 grammida 30 mlrd.gacha poliedrlar mavjud.
Faqat karam tunlami qurtlariga qarshi kurash uchun tavsiya etilgan.
Shuningdek, karam tunlami bilan birgalikda poliz va gamma tunlami
uchraydigan maydonlarda virusli infeksiya latent holatda otishi mumkin.
Preparatni saqlash muddati 46°C haroratda ikki yil. Bu preparat
odamlarga, issiqqonli hayvonlarga, entomofaglarga nisbatan tasiri
yoq. Osimliklar uchun tasir qilish xususiyati sezilmaydi, fungi-
tsidlar va bakterial preparat bilan birga qollash mumkin.
Virin GYP
tarkibida olma mevaxorining virusi
B
guruhidagi
bakuloviruslar asosida olingan virusli insektitsid preparat. Bu insek-
titsid Belorus va Rossiya osimliklarni himoya qilish ilmiy tadqiqot
instituti xodimlari tomonidan yaratilgan bolib, eritma korinishda (titri
1 ml.da 3 mlrd.da kam bolmagan granula) chiqariladi. Òez holla-
nuvchan OP-7 qoshilmasidan 0,04 foizli quyuqlikdagi eritmasi
qoshiladi. Boglarda, mevalarning zararlanishi 3 foizdan kop bol-
magan vaqtda zararkunandalarga qarshi kurash uchun tavsiya qilin-
gan. Òuxumdan qurtlarning dastlabki va ommaviy chiqishi vaqtida
gektariga 0,3 litrdan sarflanadi.
Virin KSH
bu
A
kenja guruhida undov ipak orovchisida
kasallik qozgatuvchi yadroli poliedrlar bolgan bakuloviruslar asosida
olinadigan virusli insektitsidli dori. Òarkibida 1 ml.da 1 mlrd.dan kam
bolmagan poliedrlar va 50 foizli glitserin qoshilmasi bolgan qu-
yuqlikda chiqariladi. Saqlash muddati harorat 15°C da bir yil va
96
harorat 05°C da esa 3 yil. Boglarda ipak orovchisining kichik
yoshlariga qarshi gektariga 200 ml.dan sarflash tavsiya qilingan.
Virin XS
bu tarkibida goza tunlamining virusi yadro poliedri
bolgan bakuloviruslar asosida yaratilgan insektitsidli virusli vosita.
Rossiyada ishlab chiqariladi. Preparat quruq pushti rangdagi hol-
lanuvchi kukun bolib, 1 grammida 6 mlrd poliedrlar bor. Kosak
qurtiga qarshi gektariga 0,3 kg miqdorda sarflanadi. Hasharotlarning
har bir avlodiga qarshi mavsumda ikki martagacha ishlov berish
mumkin.
Virin ENSH
virusli insektitsidli preparat bolib, tengsiz
iðak orovchisiga qarshi qollaniladi. Rossiya osimliklarni himoya qilish
ilmiy tadqiqot instituti xodimlari tomonidan yaratilgan. Òarkibida
1 ml.da 1 mlrd.dan kam bolmagan poliedrlar va 50 foizli quyuqlik-
dagi glitserin qoshilmasidan iborat eritma korinishida ishlab chiqa-
riladi. Preparatga tez hollanuvchan OP-7 emulgatorining 0,04 foizli
quyuqlikdagi qorishmasi qoshiladi. Bir mavsumda zararkunandaga
qarshi sepilgan dori 35 yil mobaynida osha joyning ozida suniy
epizootiya hosil qilgan holda zararkunandaning rivojlanishini toxtatib
tura oladi.
Infeksiya ochogini paydo qilish maqsadida bir tupda tuxumlar
soni 0,52 taga yetganda 50 gektar maydonga 10 ml miqdorda sarf-
lanadi yoki ularning miqdori ortib borishi hisobiga sarflash meyori
ham ortib boradi.
1. Bakulovirus va parvoviruslarning farqini tushuntiring.
2. Virus kasalligi dastlab kim tomonidan aniqlangan?
3. Viruslar bilan kasallangan hasharotlarda qanday ozgarishlar
yuzaga keladi?
2-LABORATORIYA ISHI
Bakterial, zamburugli va virusli preparatlarning sifat
korsatkichlarini aniqlash
Mikrobiologik preparatlarning zararkunandalarga nisbatan faolligi
laboratoriya sharoitida maxsus organiladi.
NAZORAT SAVOLLARI
?
97
Sinash uchun foydalaniladigan preparatlardan 1 gramm tortib
olinadi va 1; 0,5; 0,25 va 0,125 foizli konsentratsiyali eritmalar tayyor-
lanadi. Bu ishlardan asosiy maqsad har bir olingan konsentratsiyali
eritmaning qurtlarga nisbatan biologik samaradorligini aniqlash
(qurtlarning nobud bolishi 50 foizdan yuqori yoki kam bolishi)
sanaladi.
Bu preparat bilan bir qatorda andoza sifatida boshqa bir preparat
ham shu korinishda tayyorlanadi. Har bir konsentratsiyadagi
eritmadan 1 ml olinib, 3 g oziqaga purkaladi va maxsus idishlarda
aralashtiriladi. Preparatlarning tasirini aniqlash uchun katta mum
kuyasi qurtlaridan foydalaniladi.
Kolorado qongizi, kosak qurti va boshqa turdagi hasharotlarni
laboratoriya sharoitida kopaytirib, ularga nisbatan preparatlarning
tasiri kuzatiladi. Soruvchi hasharotlar maxsus xonalarda ostirilgan
osimliklarda olib boriladi.
Har bir Petri likopchasiga 20 tadan 23 yoshdagi qurtlar
joylashtiriladi. Òajribalar uch marta takrorlanishda olib boriladi.
Zararlantirilgan qurtlar maxsus isitgichlarda harorat 2830°C da tutib
turiladi. Nobud bolgan qurtlar uch kundan song hisobga olinadi.
Qurtlarning nobud bolishi 55 foizdan kam bolsa, tajriba ishlari
5 kundan song yana qaytariladi.
Òajriba davomida organilayotgan preparatning har bir konsen-
tratsiyalarining faolligini nazorat bolagiga nisbatan taqqoslash ishlari
Abbot formulasi yordamida aniqlanadi:
X
=
−
−
100
100 %,
Mm Mí
Ìí
bu yerda,
Mm
va
Mí
tajriba va nazorat bolaklarida nobud bolgan
qurtlar soni;
X
nazoratga nisbatan taqqoslangan bolaklardagi
qurtlarning nobud bolishi, foizda.
Agar birorta konsentratsiyadagi preparat tasirida qurtlarning
nobud bolishi nolga yoki 100 foizga teng bolganda, bu bolakdagi
nobud bolgan qurtlar soni quyidagi formula bilan aniqlanadi:
% nol uchun
X
=
⋅
2
0,25 100
,
n
98
yoki
100 % uchun
X
=
−
⋅
(
0,25) 100
n
n
,
bu yerda,
n
har bir konsentratsiya uchun qoyilgan qurtlar soni.
Har bir konsentratsiyadagi qurtlarning nobud bolishi, nazoratga
nisbatan olingandan song CK-50 boyicha qiymati Shteynxauz
formulasi boyicha aniqlanadi:
50
B C
C
b c
x c
−
−
=
−
−
,
bu yerda,
B
50 foizdan ortiq nobud bolgan qurtlar soni;
CK-50
foizdan kam nobud bolgan qurtlar soni;
b
50 foizdan ortiq nobud
qiluvchi preparat konsentratsiyasi;
ck
50 foizdan kam nobud qiluvchi
preparat konsentratsiyasi:
XCK-50.
Sinov uchun olingan preparatlarda
CK-50
, andaza bolagiga
nisbatan
(CK-50)
kam bolganda preparatning faolligi kamayadi. Bu
vaqtda preparat faolligining kamayish koeffitsiyenti
(K)
ni aniqlash
mumkin boladi:
−
−
=
−
−
50 sinalayotgan partiyalar
.
50 andaza
CK
K
CK
Olingan natijalarga asoslangan holda qollanilayotgan preparat-
ning tasir qilish faolligi kamayganligi sababli tavsiya qilinayotgan
meyorga tenglashtirish kerak boladi.
Quyidagi formula boyicha preparat sarfi aniqlanadi:
P
=
P
·
K,
bu yerda,
P
mikrobiologik preparatlarning sarflash miqdori, kg/ga;
P
malum bir turdagi zararkunandalarga qarshi tavsiya etilgan sarf
miqdori, kg/ga;
K
qollanilayotgan partiyadagi preparatlar faolligi-
ning kamayish koeffitsiyenti.
..
99
Bundan tashqari, biopreparatlarning faolligi tabiiy oziqalarda
ham aniqlanadi. Olingan biopreparatlar yuqoridagi singari tayyorlanadi.
Bu tajriba xona sharoitida (2226°C) olib boriladi.
Òayyorlangan preparatlar osimlik barglariga kerakli miqdorda
purkaladi. Òajriba uchun har bir olingan preparatlarning kon-
sentratsiyalari yuqorida korsatilgan tartibda olib boriladi.
Nazorat bolaklarida toza suvdan foydalaniladi. Barglar toliq
qurib bolgandan song ular Petri likopchasiga solinadi va har biriga
25 tadan 34 yoshdagi qurtlar joylashtiriladi. Har bir barg bandi
namlangan paxta bilan oraladi. Òayyorlangan barg orami qurtlarning
ovqatlanishi (2 kungacha) uchun yetarli bolishi kerak. Ikki kundan
song qurtlar ishlov berilmagan toza barg bilan oziqlantiriladi. Nobud
bolgan qurtlar hisobga olinadi. Sinov-tajriba ishlari yakunlariga kora,
tekshirish ishlari yuqorida qayd qilingan formulalar asosida bajariladi.
Bakterial va zamburugli preparatlarning titrini aniqlash uchun
preparatdan bir gramm miqdorda tortib olinadi. Song PÒ-2 rusumli
moslamaga 0,5 foizli jelch suvidan 50 ml quyiladi. Bu apparat 2
daqiqa aylantiriladi va eritma 100 ml.ga keltiriladi. Òayyor eritmadan
kerakli eritma suyultiriladi.
Hamma turdagi preparatlarning titri yuqorida korsatib otilgan
formulalar yordamida aniqlanadi.
Virin OC preparatini tayyorlash.
Virus kasalligi bilan zarar-
lantirilgan qurtlar maxsus sovitgichlarda saqlanadi. Kuzgi tunlamlar
kerakli miqdorda olinib, ÒIP-320 rusumli maydalagichda 5 daqiqa
davomida maydalanadi.
Òayyorlangan bir jinsli eritma (gomogenat) suv bilan aralash-
tiriladi va filtrlanadi. Song sentrifugadan (SVR-1) 20 daqiqa davomida
otkaziladi va 27°C gacha sovitiladi. Sentrifugadan otkazilgan eritma
tokiladi va tayyor pasta ajratib olinadi. Olingan pasta kuzgi tunlam-
ning VÒ va VYPlaridan iborat boladi.
Òitrlarni aniqlashda 0,01 ml eritma olinadi va Goryayev kamerasi
moslamasiga keltiriladi. Song qoplama oyna (24x24 mm) bilan usti
berkitiladi. Katakli oynadagi viruslar soni mikroskop orqali kozdan
kechiriladi. Okular uchun (100 x) quyidagi formuladan foydalaniladi:
Ò =
5,76 · 10
4
·
A
·
K
,
bu yerda,
Ò
preparatdagi ortacha poliedr va granulalar soni;
5,76 · 10 6 qoplama oynachaning umumiy maydoni (24x24).
100
VGni quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:
x
=
⋅
⋅
⋅
3
5,76 10
0,01
,
A
K
bu yerda,
x
1 ml eritmadagi titrlar soni;
A
torli kvadratdagi
granulalar soni;
K
virusli suspenziyaning tayyorlangan aralashmasi
(10
3
va 10
4
va h.k.); 0,01 olingan suspenziyaning hajmi, ml hisobida.
Osimliklarda entomopatogen bakteriya sporalari miqdorini
mikrobiologik usul boyicha aniqlash.
Hozirgi vaqtgacha osimlikdagi
entomopatogen bakteriyalarni aniqlash barglarni ezish yoli bilan
organilar edi. Keyinroq barg agarli oziq muhitlarda organila boshlandi.
Mikrobiologik preparat bilan ishlov berilgan kundan song
(1:3:5 va 10 kun) laboratoriya sharoitida barglarni tahlil qilish uchun
kerakli barglar olinadi. Olingan har bir namunadagi barglar uch
joyidan qirqib olinadi va polietilen xaltalarga joylashtiriladi.
Bir gramm kerakli massa tortib olinadi va ogzi yaxshi berkitilgan
idishga 100 ml suv quyiladi. Barg massasi sirtidagi mikroorganizmlarning
suv yuzasiga qalqib chiqishi uchun bu aralashma 10 daqiqa Shuttelp
apparatida yoki qol bilan silkitiladi.
Òayyorlangan aralashmani 1 ml.ga 10 m
2
nisbatda suyultiriladi.
Bu aralashmadan 1 ml olinib 9 ml sterillangan toza suvga qoshiladi
(uchinchi suyultirish). Shu holatda tortinchi suyultirilgan aralashma
tayyorlanadi. Òayyorlangan uchinchi va tortinchi probirkadan 1 ml.dan
olinib, Petri likopchasiga solinadi va 1012 ml goshtli pepton agar
quyiladi. Har bir suyultirilgan aralashmadan uchtadan Petri
likopchasiga quyiladi va isitgichlarda harorat 28°C da ikki kun ushlab
turiladi.
Bakteriologik kosachalardagi goshtli-pepton agarda koloniya-
larning hosil bolishiga qarab har bir kosachadagi 1 mg bargdagi
mikroblar soni aniqlanadi.
Ortacha koloniyalar soni quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
−
−
+
+
=
1
1
1
1
(
)
,
m
m
m
m
m
N
N
K
K
K
N
101
bu yerda,
N
m
1
va
N
m
har ikkala suyultirilgan aralashmadagi unib
chiqqan koloniyalar soni;
K
m
1
va
K
m
suyultirilgan eritmaning
konsentratsiyasi.
Olingan aralashmaning konsentratsiyasi quyidagi formula orqali
aniqlanadi:
=
,
m
K
V
C
N
bu yerda,
C
tortib olingan materialdagi bakterial hujayralar soni;
V
ekilgan aralashma dozasi, ml hisobida.
Misol tariqasida olingan eritmadagi osgan koloniyalarni hisobga
olamiz. 10
3
va 10
4
nisbatda suyultirilgan eritmada tegishlicha 216 va
35 ta koloniyalar osib chiqqan har ikkala aralashmadagi koloniya-
larning ortacha soni
216 35
10
1
10
1
10
4
3
4
22 4
+
+
−
=
(
)
,
ni tashkil qiladi.
Olingan osimlikdagi hayotchan sporalar soni 1 va 2-formuladan
topiladi.
Bu yerda
Ñ
=
⋅
=
⋅
10000
1
22 4 2 24 10
5
,
,
kelib chiqadi.
1. Mikrobiologik preparatlar qanday idishlarda saqlanadi?
2. Uzoq saqlangan preparatlarning sifati qanday aniqlanadi?
3. Preparatlarning kimyoviy preparatlardan afzalligini tushun-
tirib bering.
NAZORAT SAVOLLARI
?
102
4-bob.
OSIMLIK VA FOYDALI HASHAROTLARNING
KASALLIKLARIGA QARSHI KURASHDA
MIKROORGANIZM VA ANTIBIOTIKLARDAN
FOYDALANISH
Antibiotiklarga toxtalishdan oldin osimlik va foydali hasha-
rotlarda kasallik qozgatuvchi mikroorganizmlarga (zamburugli,
bakteriyali, virusli) qisqacha tarif berish maqsadga muvofiqdir.
Chunki har bir kushandani organishdan oldin ularning tabiiy
yoki laboratoriya xojayini, morfologiyasi, biologiyasi, osimlikka
zarari, tarqalishi togrisida malumotga ega bolmasdan turib ularga
qarshi kurash vositalaridan foydalanish mumkin emas.
4.1. Osimlik va hasharotlarning zamburug va bakterial
kasalliklarini izlab topish hamda ularning tahlili
Zamburuglar osimliklarda paydo boladigan yuqumli kasal-
liklarning asosiy sababchilaridan biri hisoblanadi. Zamburug kasalliklari
tufayli (qorakuya, zang, unshudring) sabzavot-poliz, kartoshka hamda
boshqa turdagi ekinlar osishdan qoladi, hosili keskin kamayadi.
Zamburuglar sporali tuban osimlik organizmlaridir. Òanasi-
ning (mitseliyning) i psimon tuzilganligi hamda sporalar bilan
kopayishi ularning oziga xos xususiyatidir. Mitseliyda tosiqlarsiz bir
va kop hujayralar boladi. Ular shu belgisiga kora yuksak va tuban
zamburuglarga bolinadi.
Zamburuglar osimliklarga kasallik ogizchasi, gidatoralar, yas-
miqchilar, shikastlangan joylardan, shuningdek, bevosita kutikula
orqali yuqadi.
Zamburuglarning mikroskopda korinishi.
Osimlikning zarar-
langan azolaridan preparoval ninada ehtiyotlik bilan gubor olinadi
va buyum oynasiga bir tomchi suv quyiladi. Bunda preparatda juda
xilma-xil tuzilgan oroqsimon egik yirik qoramtir, aniq-tosiqli, bandli
va bir hujayrali mayda sporalar korinadi.
103
Meva tanalarni organishda qora nuqtali guborni buyum oynasidagi
bir tomchi suvga qoyib, usti qoplagich oyna bilan yopiladi. Bunda
oddiy osiqchali yopiq yumaloq meva tanalar yaxshi korinadi.
Viruslarni 1892-yilda rus olimi D.I. Ivanovskiy kashf etgan.
Vi-
rus
lotincha zahar demakdir. Viruslarning olchami xilma-xil bolib,
ular millimikronlar bilan olchanadi. Shakli tayoqchasimon, sferasimon,
ipsimon va hokazo boladi. Osimliklarni kasallantiradigan viruslar
fitopatogen
viruslar
deb ataladi va tarkibiga RNK kirishi bilan
xarakterlanadi. Ular, asosan, osimliklarga faqat shikastlangan joydan
kiradi. Kasallangan osimliklar tashqi belgisi boyicha luzampa (chinor)
va sariq kasalligiga bolinadi. Barglarda halqali doglar, bargning
ayrim qismlarining nobud bolishi (nekroz) kuzatiladi. Bundan
tashqari, osimlik barglarining shakli ozgaradi. Viruslar shikastlan-
magan osimliklarga ogiz apparati soruvchi tiðda bolgan hasharotlar,
osimlik bitlari, chirildoq triðs, qalqondorlar vositasida tarqaladi yoki
zararlangan osimlikning uruglari orqali ham yuqishi mumkin.
Bakterial kasalliklar
bakterial olamining faqat oz qismi
osimliklarda kasallik qozgatish xususiyatiga ega. Bunday bakteriyalar
fitopatogen
bakteriyalar,
ular qozgatadigan kasalliklar
bakterioz-
lar
deb ataladi. Barcha fitopatogen bakteriyalar tayoqchasimon shaklda
bolib,
Corynebacterium, Pseudomonas, Xantomonas, Pecfobacterium
va
Bacillus
turkumiga kiradi va harakatlanishda yordam beradigan
xivchinlarining joylashishiga, suniy oziq muhitdagi koloniyasining
rangi, biokimyoviy faolligi hamda boshqa belgilariga kora bir-biridan
farq qiladi.
Bakteriyalarning osimliklarga tasiri kop omillarga, xususan,
bakteriyadagi fermentlarga bogliq. Bakteriyalar osimliklarga ustitsa,
zararlangan tomir va nektardonlar orqali kiradi. Lekin, kopincha,
osimliklarning shikastlangan joyidan kiradi.
Bakteriyalarning mikroskopda korinishi.
Zararlangan osimliklar
toqimasidan bakteriyalarni topish uchun bakteriyali doglangan
bodring bargining bir bolak toqimasi kesib olinadi va buyum
oynasidagi bir tomchi suvga qoyiladi. Òekshirilayotgan vaqtda
harakatchan bakteriyalar massasitoplami yaxshi korinadi.
Hasharotlar va osimliklar kasalligi.
Yer yuzida tarqalgan turli
xil hasharotlar rivojlanish davrida har xil mikroorganizmlar bilan
(zamburugli, virusli, bakteriyali va nematodalar) kasallanadi.
104
Zamburug kasalligi guruhlari juda keng tarqalgan bolib, bular-
dan hasharotlarning ommaviy ravishda nobud bolishida fikomitsetlar
sinfiga mansub entomoftorali zamburuglar katta rol oynaydi. Bularga
entomoftora, tarixium va empuza oilasiga mansub zamburuglar kiradi.
Hasharotlarda (pardaqanotlilar, qongizlar va boshqa turdagi
hasharotlar) eng kop tarqalgan zamburug kasalligi (oq, kok,
binafsha va qizil) muskardina deb ataluvchi yoki geositlar tartibining
asosiy vakili hisoblanadigan muskardinali kasalliklar meva beruvchi
giflar hosil qilmaydigan, takomillashmagan zamburuglar guruhining
tipik vakili hisoblanadi.
Entomoftorioz
tashqi belgilari: nobud bolishidan oldin
hasharotlarning ichki qismi yumshoqlashadi, asta-sekin hajmi
kichrayadi va mumiyolanib qoladi. Qol bilan oson maydalash mumkin.
Hasharotning ustki qismida konidiyalar osib chiqa boshlaydi.
Mikroskopik korinishi: hasharotning yog tanasi qismida,
gemolimfada va muskullarida katta (40100 mkm) har xil shakldagi
hujayralarni korish mumkin. Mitseliyning diametri tosiqdan
ajralmagan holda II mikrongacha yetadi.
Òoza kulturani ajratib olishda zamburuglar har xil oziqlarda
ostiriladi. Bundan tashqari, ormon, meva-sabzavot va goza ekinlariga
zarar keltiruvchi hasharotlarda empuza (
Empusa grylli Nowak.,
Entomophtora sphaerosperma Fres., E. uirescens Thax
.), kuzgi tunlam,
shiralar, simqurti, karam kapalagi, chigirtkalar, lavlagi uzunburun
qongizlarida kasallik chaqiradi.
Muskardioz
bir necha turlari malum bolib, ular qizil, oq,
kok, pushti muskardioz nomi bilan ataladi.
Kasallikning tashqi korinishi: zararlangan hasharotning tanasida
xira dog paydo bola boshlaydi va tana asta-sekin mumiyolashib boradi
hamda mitseliylar konidiyalar bilan har xil rangda osib chiqadi.
Mikroskopik korinishi: gemolimfada yoki yogli tanadan ingichka
shoxlanuvchi mitseliylar, choziqlashgan yumaloq (gifali tana) holda
boladi. Preparatda guborli mitseliylari va konidiyalarning har xil
shakllari korinadi. Kartoshkali oziqalarda, susla agarda va boshqa
oziqlarda yaxshi osadi.
Virus kasalligi (viriozlar)
. Viruslar oddiy mikroskopda korin-
maydi, oziqli muhitlarda osmaydi. Ular bakteriyalarni ushlab qoladi-
gan fosforli filtrlardan ota oladi, yaqqol kristall strukturaga ega. Barcha
boshqa viruslar singari hasharotlar virusi ham faqat tirik organizm
105
hujayralarida yashay oladi, yadroli yoki hujayrali plazmasini, traxeya-
epiteliysini shikastlaydi. Ular tirik organizmdan tashqarida kopaymaydi
va juda ozgaruvchan boladi.
Hasharotlarni kasallantiradigan viruslar osimlik va hayvonlarni
kasalga yoliqtiradigan viruslarga oxshaydi (31-rasm). Biroq ularning
oziga xos xususiyati shundaki, ular shikastlangan toqima hujayra-
larida poliedrlar, yani kop qirrali kristallsimon tanachalar va har xil
qoshilmalargranulalar hosil qiladi. Viruslarning ana shu xususiyat-
lariga qarab hasharotlarning poliedroz va granuloz deb ataladigan
kasalliklari tafovut qilinadi.
Hasharotlarning virusli kasalliklari hamma joyda tarqalgan bolib,
ular kuzgi va goza tunlamlari, karadrina va katta mum kuyasini
zararlaydi. Yadroli poliedroz va granulozning kopchiligi qurtlarni
yoki xojayin lichinkalari tanasini shikastlaydi. Hasharot oziq orqali
zararlanadi. Oziq bilan birga ichakka tushgan viruslarning himoya
qobigi eriydi, virus zarrachalari esa hasharot toqimalariga otib hujayra
metabolizmining buzilishiga olib keladi. Bundan tashqari, virus
infeksiyalari nasldan naslga otib boradi.
Òashqi belgilari: dastlabki davrda kasal hasharotlarning qurtlari
soglom qurtlardan deyarli farq qilmaydi. Kasallik kuchaygan sari
qurtlar zaiflashadi, oziqlanishidan qoladi, qurtlar nobud bolishdan
oldin oziqlanayotgan togorachalarning chetlariga chiqib, orqa oyogi
bilan temir sathiga yopishib, pastga osilib qoladi. Songra hasharot
tanasining yorilishi natijasida undan bakteriyalarning chirishiga oxshash
qolansa hidli suyuqlik oqib chiqa boshlaydi. Suyuqlikning soglom
hasharotlar ortasida tarqalishi virus manba bolib xizmat qiladi.
31-rasm
. Tabiatda virus bilan kasallangan qurt.
106
Mikroskopik korinishi:
poliedroz bilan kasallangan va nobud
bolgan hasharotlarni gipodermasidan yoki toqimasidan tayyorlangan
eritmasida kop qirrali poliedrlarni korish mumkin. Bularning
olchamlari va shakllari turli xil hasharotlarda 0,516 mikrongacha
boladi. Shundan katta mum kuyasi qurtlaridan ajratib olingan
poliedrlarning olchami 34,5 mikronni tashkil qiladi.
Bakteriyalar (bakteriozlar)
tayoqcha manosini bildiradi.
Bakteriyalar tashqi korinishidan asosiy tortta guruhga bolinadi:
1) kokklar;
2) bakteriyalar va batsillalar-tayoqchasimon;
3) vibrion va spirillalar. Shulardan uchtasi hasharotlarga nisbatan
kasallik qozgatadi.
Òayoqchasimon bakteriyalar, oz navbatida, uchga bolinadi. Spora
hosil qilmaydigan tayoqcha
bakteriyalar
, spora hosil qiluvchilari esa
batsillalar
va
klostridiyalar
deb ataladi. Bakteriyalarning shakli va katta-
kichikligi turli omillar tasirida ozgarishi mumkin. Spora hosil qiluvchi
bakteriyalarning kopchiligi hasharotlarga nisbatan yuqori tasir
qiluvchi
Bacillus cereus,
Bac. subtilus,
Bac. mesentericus
kabi bakte-
riyalar singari tuproqda, chirigan oziqlarda, mevalarda keng tarqalgan.
Bu kabi bakteriyalar Sibir iðak orovchisi, zararli xasva, don kuya-
sidan ajratib olingan. Shuningdek, yuqorida korsatib otilgan hasha-
rotlarga nisbatan yuqori kasallik qozgatuvchi kristall hosil qiluvchi
bakteriyalar bor (
Bac. thuringiensis
berliner., Bac. thuringiensis var.
Thuringiensis,Bac. th.var.galleria
).
Kasallangan hasharotlar oziqlanish-
dan qoladi (32-rasm).
Nobud bolgan hasharotlarning
tanasi asta-sekin qoraya boshlaydi.
Bundan tashqari, hasharotlar tabiatda
va laboratoriya sharoitida qizil rangli
bakteriyalar bilan ham nobud boli-
shi mumkin. Bunga sporasiz bakte-
riyalardan
Serratia marcescens Sirio
kiradi. Bu bakteriya mayda tayoqchali
bolib, nobud bolgan hasharot tana-
sida qizil va pushti pigmentlar hosil
32-rasm
. Bakteriya bilan
kasallangan katta mum kuyalari.
107
qiladi. Ularning rivojlanishi uchun qulay harorat 2127°C,
pH
7,2
7,4 yetarli hisoblanadi.
Òashqi belgilari: hasharotlar tanasining ustki qismida bir necha
doglar yoki tanasining ichi buzilgan eritma bilan tolgan boladi.
Òana devori yorilganda chirigan hid tarqaladi.
Mikroskopik korinishi:
gemolimfadan yoki boshqa toqimalardan
tayyorlangan namunadan eritma olinganda sporali yoki sporasiz
bakteriyalar va kokklarni korish mumkin.
Kokklar (yunoncha
coccus
don, meva doni sozidan olingan)
bolingandan keyingi hujayralarning qay tariqa joy olishiga qarab bir-
biridan farq qiladi. Yakka-yakka tartibda joylashadigan kokklar
dip-
lokokklar
, bir-biridan ajralmasdan zanjircha hosil qiladigan bolsa,
streptokokklar
deyiladi. Ularning kattaligi, odatda, 11,5 mkm.ga
boradi.
Yuqorida korsatib otilgan turli xil bakteriyalar Gram, Sil-Nilson,
Kozlovskiy va boshqa usullar bilan boyaladi, ammo mikroblarni
murakkab boyash universal Gram usulini 1884-yilda Xristian Gram
taklif qilgan. Bu usul bilan, asosan, yosh mikroblar yaxshi boyaladi.
Gram usulda boyash texnikasi quyidagicha:
1. Fiksatsiya qilingan preparatga bir parcha oq filtr qogozi yopilib,
ustiga gensian-violet eritmasi quyiladi va surtma 12 daqiqa davomida
boyaladi.
2. Bir-ikki daqiqadan song filtr parchasi olinadi va ortiqcha boyoq
preparatdan tokiladi.
Preparat suv bilan yuvilmasdan, butunlay qorayguncha Lyugol
eritmasi quyiladi.
1. Kasallangan hasharotlarning tashqi belgilarini ayting.
2. Kasalliklarni aniqlash usullarini bayon eting.
3. Kasallik hasharotlarning qaysi azolarida paydo boladi?
4.2. Antibiotiklar va ularning mikroorganizmlarga tasiri
Yuqumli kasalliklarga qarshi kurashning keyingi davri anti-
biotiklarning kashf etilishi va qollanishi boldi. Bu ishlar mikrob-
lardagi antagonizm hodisalarini organishga bevosita boglangan. Bazi
NAZORAT SAVOLLARI
?
108
bir mikroorganizmlar hayot faoliyatiga boshqa mikroorganizmlarning
tosqinlik qilishini I.I. Mechnikov tushuntirib bergan. Antibiotiklar
haqidagi talimotni rivojlantirishda N.A. Krasilnikov, A.I. Korenyako,
M.I. Naximovskaya va boshqa olimlarning ilmiy tadqiqot ishlari katta
ahamiyatga ega boldi.
Antibiotiklar deb ayrim mikroorganizmlar, yuksak osimliklar va
hayvon toqimalarining ishlab chiqargan moddalari boshqa mikro-
organizmning osishi va kopayishini toxtatishi hamda yoq qilishiga aytiladi.
Antibiotik moddalar zamburuglar, aktinomitsiyentlar, bakteriya-
lar, osimlik va hayvon toqimalaridan olinadi. Antibiotiklar bir qator
sezgir mikroblarga tasir etib, ularning rivojlanishi va biokimyoviy faolli-
gini pasaytiradi yoki nobud qiladi. Antibiotiklar nomi ham ikkita sozlar-
dan iborat bolib, «
anti
»qarshi, «
bios
»hayot manosini anglatadi.
Mikroblarga tasir etishiga kora antibiotiklar bir necha guruhga
bolinadi:
1.
Bakteriostatik
antibiotiklar mikroblarga kuchli tasir etib,
ularning kopayishga yol qoymaydi (bakteriyalar yoki zamburuglar).
2.
Bakteriotsid
antibiotiklar mikroblarga kuchli tasir etib, ularni
nobud qilishi mumkin.
3.
Bakteriologik
antibiotiklar mikroblarni eritib yuborishi ham
mumkin.
Kopchilik antibiotiklar osimlik toqimalariga poya bargining ustki
qismi hamda urug orqali otishi mumkin. Oz navbatida, hasharot-
larga faqat oziq muhiti orqali otadi.
M.V. Gorlenkoning malumotiga kora, tuproqqa penitsillin
solinganda 3040 daqiqadan song pomidorning yuqorigi qismidagi
bargiga yetib borgan. Antibiotiklarning osimlikka, qurtlarning tanasiga
yetib borishi tezligi ularning xususiyatiga bogliq.
Antibiotiklarning jadal suratda osimlikka sorilishi ularning yoshiga
bogliq bolib, oz navbatida, bu yosh osimliklarda koproq faollikka
ega. Bundan tashqari, osimlikka antibiotiklarning jadal singishiga ob-
havoning quruq va issiq kelishi ham samarali tasir korsatadi. Lekin
osimliklarda qollanish mumkin bolgan antibiotiklarning aks tasirini
ham hisobga olish kerak. Masalan, subtilin bugdoy va noxatning unib
chiqishiga 1:100000 nisbatda suyultirilganda tasir etadi. Lekin
penitsillinning suyultirilgandagi 3000 birligi hamda streptomitsin va
tetrasiklinlar osimlikning osishiga hech qanday salbiy tasir etmaydi.
109
Hozirgacha koplab mamlakatlarda osimlik kasalliklariga qarshi
aktinomitsetlar, shuningdek, antibiotiklardan blastotsidin-s shtammi
qollaniladi. Yaponiya, Kanada, Gollandiya va boshqa mamlakatlarda
osimliklarga nisbatan tasiri bolmagan antibiotiklardan (pomok-
sin-D, valindalitsin, alteritsidlar va boshq.) foydalanilmoqda. Hozirda
osimliklarda kasallik qozgatuvchilarga qarshi koplab antibiotiklar
sinovdan otkazildi. Bugungi kunda ishlab chiqarishda quyidagi
antibiotiklar: yopiq gruntda bodring unshudringiga qarshi trixotetsin,
loviya hamda soyaning bakteriya kasalliklariga qarshi ekishdan oldin esa
fitobakteriolitsindan foydalanilmoqda.
Shu bilan birga, hasharot kasalligiga qarshi foydalanilayotgan
antibiotiklar ham xuddi osimliklar kasalligiga qarshi kurash singari
olib boriladi. Katta mum kuyasi, brakon va iðak qurtining turli bakteriya
kasalliklaridan zararlanishining oldini olish uchun neomitsin, tetra-
siklin, kanamitsin kabi antibiotiklardan foydalaniladi.
Olib borilgan tajribalardan shu narsa malum boldiki, antibiotik
bilan oziqlantirilganda hasharotlarning rivojlanishi va kasallikka
chidamliligi 2030 foizga oshgan. Bundan tashqari, ular pusht-
dorligining sifat korsatkichlarining bir meyorda bolishiga olib keladi.
Lekin antibiotiklar yosh qurtlar yoki lichinkalarga salbiy tasir qiladi,
yani hasharotlarda ich ketish, qisman nobud bolishiga olib keladi.
Shuning uchun antibiotiklar, oz navbatida, uch yoshdan boshlab
qurtlarga oziq muhit yoki shakarli eritmalar orqali berib boriladi.
4.3. Antagonist mikroorganizmlarning ahamiyati
Antagonist mikroorganizmlardan osimlik kasalliklariga qarshi
foydalaniladi. Ekinlarda zamburuglarga qarshi kurashda uning tuproq
mikroorganizmlari bilan antagonistik ozaro munosabatiga asoslangan
biologik kurash usullari katta ahamiyatga ega. Chunki ular ajratadigan
antibiotik moddalar fitopatogen zamburuglarning rivojlanishini
toxtatish bilan cheklanmay, balki osimlik ildizlari orqali uning
tanasiga kirib, kasallikka chidamliligini oshiradi.
L. Paster 1877-yilda mikroorganizmlarda yuz beradigan antago-
nizm jarayonini aniqlagan. Antagonist mikroblardan foydalanish boshqa
kurash vositalariga nisbatan bir qator afzalliklarga ega.
Zamburugli antagonistlar.
Òuproqda yashaydigan mikroorganizm-
lar orasida goza viltiga qarshi kurashda foydalanish uchun trixoderma
110
(
Trichoderma lignorum Larz
)-lignorum eng istiqbolli antagonist
hisoblanadi. Hozirgi vaqtda bu zamburugning tuproqda yashaydigan
fitopatogenlarga, shu jumladan, vertitsiyamumga ham kuchli tasir
etadigan 7 ta antibiotigi borligi malum.
Òrixoderma-gliotoksin-gram musbat mikroorganizmlar va
aktinomitsetlarga qarshi kuchli tasir qiladi. Viridin, Alametsitin,
Sasukosillin kristall modda bolib, erish nuqtasi 249251°C ga teng.
Òrixotoksin-A antibakterial faollikka ega. Dermadin gram musbat
va gram manfiy mikroorganizmlar va bazi zamburuglarga qarshi
faol. Yuqorida nomlari korsatilgan antibiotiklar bodring va zigir
antraknozi va fuzariozi, bugdoy fuzariozi, kartoshka rizoktoniozi
hamda madaniy ekinlarning boshqa kasalliklariga qarshi kurashda yuqori
samara beradi.
Bundan tashqari, bakteriyali antagonistlar amalda osimliklar-
ning bakteriya kasalligiga qarshi muvaffaqiyatli foydalanib kelinmoqda.
Shuningdek,
Pseudomonas
avlodiga mansub bakteriyalar osimlik ildiz
chirish va solish kasalligini qozgatuvchilarning rivojlanishiga tosqinlik
qiladi.
P. eycorhaga
bakteriyasining eritmasi bilan ochiq yoki yopiq
gruntlarda ekilayotgan kochatlar tomiri namlanganda pomidorning
fuzarioz solish kasalligi 28,2 foizdan 0,8 foizgacha kamaygan. Bu
bakteriya ildiz chirish, uruglar va barglarda fuzarioz hamda goza
vilti, bugdoyning ildiz chirish, karamning qorason kasalligiga qarshi
kurashda ularning uruglari ekishdan oldin ishlov berilganda yuqori
samara berishi aniqlangan.
Ayrim mamlakatlarda
Bacillus subtilis
bakteriyasi makka-
joxorining fuzarioz chirish, bugdoy rizoktoniya, sabzining ildiz
chirish, gozaning unib chiqishida rizoktoniya kasalliklariga qarshi
yaxshi samara bergan.
4.4. Osimliklarning kasalliklariga qarshi kurashda
foydalaniladigan antibiotiklar
Òrixotetsin (Trichothecium roseum Link.)
zamburugining hayot
faoliyati mahsuloti hisoblanadi. Òexnik preparat kristall moddalardan
iborat bolib, oq yoki sariq rangda, suvda erimaydi. Lekin spirtda
dixloretanda va boshqa erituvchilarda yaxshi eriydi.
111
Amalda 10 foizli namlanuvchi kukun korinishda ishlab chiqariladi.
Bu preparatning rangi tiniq oq yoki tiniq sariq rangdagi kristall modda.
Faollik birligi 100000 mkg/g bolib, suvda barqaror suspenziya hosil
qiladi. Keng doirada tasir qilish xususiyatiga ega. Bodringda unshudring,
donli ekinlarda ildiz chirish kasalligiga qarshi qollanilib kelinadi.
Ekishdan oldin don va bodring uruglari 1 foizli dust bilan
changlatilganda zararlanish miqdori 7075 foizgacha kamayadi yoki
hosildorlik 1030 foizga kopayadi. Issiqqonli hayvonlarga nisbatan
tasiri kam. Lekin odam terisi va kozga tushsa achishtiradi, kuchsiz
allergiya keltirib chiqaradi.
Òrixotetsin 1:2000 va 1:4000 nisbatda eritilganda sporalar
hayotchanligini yoqotadi, 1:8000 da esa sporaning osishi 48 soat
yoki undan koproq vaqtga kechikadi. Lekin 1:128000 va 1:256000 da
osimlikning osishini (urugning unib chiqishi, osimlikning rivoj-
lanishi) tezlashtiradi.
Yopiq gruntlarda bodringning unshudring kasalligiga qarshi
78 kun oralab bir necha marta ishlov beriladi. Sarflash meyori
gektariga 2 kg, ishchi aralashmaning sarfi esa 1000 litr. Asosan,
kasallikning birinchi belgisi paydo bolgan vaqtda osimlikka purkaladi.
Bu preparat olmaning meva chirish va parsha kasalligiga qarshi ishlatiladi
hamda osuv davrida gektariga 0,1 kg.dan 4 marta ishlov beriladi.
Òarkibida faollik birligi 10000 mkg bolgan 1 foiz trixotetsin
uruglik bugdoy va arpaning ildiz chirishi kasalligiga qarshi ekishdan
oldin bir tonnasiga 2 kg.dan changlantiriladi.
Òrixotetsin suvda erimaydi, shu bois 90 foizli etil spirtida eritiladi.
Dastlabki suyultirilganda 1:1000 nisbatda boladi. Buning uchun 1 g
trixotetsin 500 ml etil spirtida yoki boshqa erituvchilarda suyultiriladi.
Song 1000 ml suv bilan aralashtiriladi. Òayyorlangan aralashmadan
kerakli miqdorda foydalanish uchun namuna olinadi.
Antibiotikni 1:5000 nisbatda tayyorlash uchun asosiy eritmadan
100 ml olib, 400 ml suv bilan, 1:10000 nisbatda esa asosiy eritmadan
100 ml olib, 900 ml suv bilan, 1:100000 da esa 10 ml eritma olinadi
va 990 ml suv qoshiladi. Bu antibiotikning biologik samaradorligi
unib chiqqan osimliklarning vegetatsiya davomida va ulardan olingan
hosildorlik boyicha hisoblanadi.
Fitolavin-100
preparatining tasir etuvchi qismi mazkur fito-
bakteriomitsin antibiotigi hisoblanadi. Bir jinsli, quruq kulrang-sariq
112
rangda bolib, faol (1 grammda faollik birligi1000000 ga teng) moddaga
ega. Issiqqonli hayvonlar, foydali hasharotlarga nisbatan tasiri kam.
Bugdoy va arpaning ildiz chirish va loviyada bakteriya kasalligiga
qarshi kurashda tonnasiga 23 kg miqdorda qollaniladi. Harorat 15
20°C da ikki yilgacha saqlanadi. Òibbiyotda qollanilayotgan fitobak-
teriomitsindan farq qiladi. Bu preparat keng kolamda bakteriotsidli
va fungisidli tasir etish xususiyatiga ega.
Fitobakteriomitsin
Actinomyces lavendulae
zamburugi asosida
Rossiyada ishlab chiqarilgan antibiotik. Dukkakli don, qand lavlagi,
baqlajon, olma va boshqa qishloq xojaligi ekinlarida bakterial va
zamburug kasalligini qozgatuvchilarga keng doirada tasir qilish va
nobud qilish qobiliyatiga ega. Loviya bakteriozlariga va bugdoy ildiz
chirish kasalligiga qarshi tavsiya qilingan. Odamlarga nisbatan tasiri
yuqori va issiqqonli hayvonlarga nisbatan ortacha zaharli bolganligi
uchun tibbiyotda foydalanilmaydi. Amalda toldiruvchi sifatida kaolin
yoki talk qoshilgan holda 2 va 5 foizli dusti chiqariladi.
Bir grammda faolligi 50000 birlikda bolgan 2 va 5 foizli fito-
bakteriomitsin loviyaning bakterioz va arpaning ildiz chirish kasalligiga
qarshi ekishdan oldin bir tonna urugiga 3 kg.dan; 1 foizli eritmasi
bakteriozlarga qarshi gektariga 0,20,3 kg.dan sarflanadi. Ishlov
berilgan urugli donlar istemol uchun foydalanilmaydi.
Griziofulin
bu antibiotik 1960-yilda
Penicililum griseofulvum
zamburugidan ajratib olingan va birinchi marta qishloq xojaligi
ekinlari kasalliklariga qarshi fungitsid sifatida qollanilgan. Qulupnay
va bodringning unshudring va sitrus ekinlarida solish kasalligini
qozgatuvchilariga qarshi yuqori samaraga ega. Bu antibiotikka
Zygo-
mycetes, Ascomycetes, Basidiomycetes
kabi zamburug avlodlari
sezuvchan. Osimliklarni kasalliklardan himoya qilishda griziofulvin
yaxshi natija beradi.
Bu antibiotiklar osimliklardan olingan. Uni Ukraina mikrobiologiya
instituti xodimlari boznoch (
Helichrysum arenarium
) osimligining
quritilgan gulidan tayyorlashgan.
Arenarin
fitopatogen bakteriyalarga nisbatan keng kolamda
tasir etadi. Pomidor rakini (
Corynebacterium michiganense
) va
kopgina dukkakli ekinlarda vilt kasalligini (
Corynebacterium insidiosum
)
qozgatuvchisiga kuchli tasir qiladi.
113
Arenarin oziga xos tezlatuvchi xususiyatga ega. Ayniqsa, pomidor
urugi ekishdan oldin arenarin bilan ishlov berilganda unib chiqishi
16 kunga, gullash davri 26 kun va meva pishishi 35 kunga
tezlashadi.
Uruglarni ekishdan oldin dorilash yuqori hosil garovidir. Kop
yillik olib borilgan sinov natijalariga kora, pomidor urugi arenarin
bilan ekishdan oldin ishlov berilganda hosil 1026 foizga ortgan.
Uruglarni ekishdan oldin arenarin bilan ishlov berishi tufayli
osimliklar bakteriya raki, qora bakteriyali doglanish, virusli
kasalliklari (mozaika (chipor) stolbur va pomidorning bronza ka-
salligi) bilan zararlanishi sezilarli darajada kamaygan. Urugni nam-
lash uchun arenarin 1:1000 nisbatda suvli eritmasi tayyorlanadi. Urug
eritmada 2,5 soat tutib turiladi. Bir kilogramm urugga ishlov berish
uchun 100 ml miqdorda arenarin suyuqligi talab qilinadi.
Namlangan uruglar quritish uchun maxsus maydonchaga
keltiriladi va bir necha vaqtgacha aralashtirilib turiladi. Urug qurigandan
song ekish uchun tavsiya etiladi. Arenarin bilan ishlov berilgan
uruglardan ikki oy mobaynida foydalanish mumkin.
Òrixoderma (Trichoderma lignorum Harz.)
trixoderma lignorum
takomillashgan zamburuglar guruhiga kiradi. Ular konidiyabandlarida
hosil boladigan sporalardan kopayadi. Konidiyabandlari shoxlangan,
sporalari yumaloq, diametri 2,53,7 mkm, rangsiz, 1020 tadan
bolib, konidiyabandlari uchida boshcha hosil qilib toplangan boladi.
Rossiyada ishlab chiqariladi. Asosan, yopiq gruntlarda yetishtirilayotgan
bodring, pomidor kasalliklariga qarshi qollaniladi.
Òrixoderma T. harisianum
ning rivojlanishi uchun qulay harorat
2425°C, pastki harorat 8°C. Òrixoderma lignorum uchun esa
2428°C va 1822°C harorat yetarli hisoblanadi. Preparat tarkibida
zamburug sporalari, mitseliylarning maydalari va oziq muhitning
qoldiqlari uchraydi. Ildiz chirish kasalligiga qarshi ishlab chiqariladi.
Òrixodermin
-
10
preparatining 1 grammida 10 mlrd tirik sporalar
mavjud. Karamning qorason va bakterioziga qarshi 30 g/m
2
.dan sarf
qilinadi. Urugli karamlarga birinchi yili vegetatsiya davomida 0,25 foiz
konsentratsiyada (1,5 kg/ga) qorason va bakterioziga qarshi sarflanadi.
Òrixodermin-BL
bu preparatning tarkibida 10 mlrd tirik sporalar
bolib, quruq kukun holida ishlab chiqariladi. Fuzarioz va vertisilloz
114
ildiz chirish, oq chirish kasalliklariga qarshi sabzavot va tamaki
ekinlarining uruglari tonnasiga 1015 kg.dan changlatiladi. Vegetatsiya
davrida mavsumda 1012 kun oralatib 23 martadan, 3,510 kg/ga
miqdorda purkaladi.
Shuningdek, tarkibida 6 mlrd sporalari bolgan trixodermin
preparati gozaning fuzarioz, vertisillioz, solish kasalligiga qarshi
1520 kg miqdorda erta bahorda va kuzda ekinlarni ekishdan oldin
solinadi.
1. Osimlik kasalliklariga qarshi qanday antibiotiklar qolla-
niladi?
2. Bu olingan preparatlarning afzalligi nimada?
3. Ularni zararkunandalarga qarshi qollash mumkinmi?
4.5. Foydali hasharotlar kasalliklariga qarshi kurashda
antibiotiklardan foydalanish
Neomitsin sulfat (Neomycin sulfat)
oq rangda, hidsiz suvda
yaxshi eriydi. 0,1 va 0,25 grammli tabletka holida chiqariladi. Bir
milligramm preparatdagi faollik birligi 640 ga teng.
Neomitsinning tasir doirasi keng, kopgina gram manfiy va ayrim
gram musbat bakteriyalarga nisbatan faol.
Mikroorganizmlarga kopayishi va tinch bosqichida bakteriostatik
va bakteritsid tasir korsatadi. Ogiz orqali kiritilganda sekin soriladi
va ichakka tasir qiladi.
100 ml suvga 1 dona tabletka solib eritiladi. Ona mahsulotdan 28,5
ml olinadi va toza suv bilan aralashtiriladi hamda katta mum kuyasi
oziqasiga purkaladi. Biolaboratoriyalarda katta mum kuyasi va brakon-
ning bakterial kasalligiga qarshi foydalanish uchun tavsiya etilgan.
Òayyorlangan ona mahsulotni sovitgichlarda (410°C) 30 kungacha
saqlash mumkin. Òabletka holida chiqarilgan neomitsin preparati
yorug tushmaydigan xonalarda harorat 20°C dan yuqori bolmagan
holatda 3 yilgacha saqlanadi.
Òetratsiklin gidroxlorid Str. aureofaciens.
kulturasining
eritmasidan olinadi. Kristall shaklda gigroskopik bolib, tiniq sariq
rangda, suvda yaxshi erimaydi. Lekin biroz achchiq tam beradi.
NAZORAT SAVOLLARI
?
115
Òetratsiklin kopgina gram musbat va gram manfiy bakteriyalarga keng
doirada faolligi yuqori. Bir milligramm preparatdagi faollik birligi
950 mkg.ni tashkil qiladi.
Òetratsiklin 0,1 va 0,25 g.da tabletka holida chiqariladi. Bir dona
0,1 grammlik tabletka 100 ml suvda eritiladi. Bu eritmadan 30 ml
olib, 20 ml toza suvga aralashtiriladi. 0,25 g tabletkadan tayyorlangan
100 ml ona mahsulotdan 12 ml olib, 38 ml suv bilan aralashtiriladi
va 1 kg oziqaga purkaladi. Òayyorlangan ona eritmani sovitgichda 14 kun-
gacha saqlash mumkin (33, 34-rasmlar).
34-rasm
. Antibiotiklarning bakteriyalarga tasiri.
33-rasm
. Kasallangan hasharotlardan ajratib olingan bakteriyalar.
116
Kanamitsin
1957-yilda topilgan bolib,
Act. kanamyceticus
kulturasining eritmasidan olingan. Suvda yaxshi eriydi. Gram musbat
va gram manfiy bakteriyalarga keng doirada tasir qiladi. Ampulalarda
1 gramm kukun holida chiqariladi. Bir milligramm preparatda faollik
birligi 750 mkg bolib, katta mum kuyasining bakteriyalar bilan
kasallanishining oldini olish maqsadida, ona materialdan 4 ml olib,
46 ml toza suv bilan aralashtiriladi va uning oziqasiga purkaladi.
Òayyorlangan ona eritmani 1214 kungacha saqlash mumkin.
4.6. Giperparazit zamburuglar
Giðerparazitlar
ustama tekinxorlar bolib, oziqlanishi boyicha
biotrof va nekrotrof mikotekinxorlarga bolinadi. Biotrof zambu-
ruglar faqat tirik hujayralar ichida oziqlanishi mumkin. Ular,
odatda, xojayinning tez nobud bolishiga olib kelmasdan, balki uning
rivojlanishini pasaytiradi. Kopchilik biotrof turlar, xojayin bolmagan
vaqtlarda, oziq muhitda osmaydi. Zamburuglardan genatobiotik
turi bolib, ular muqobil avlodiga mansub zamburuglarda
tekinxorlik qiladi. Nekrotrof tekinxorlar birinchi xojayin hujay-
ralarini nobud qilib, antibiotik yoki fermentlarni ajratib, keyin esa
nobud bolgan hujayralar bilan oziqlanadi. Bu zamburuglar guruhi-
ning zararlangan qismlarining tez nobud bolishiga olib keladi va
xojayinning rivojlanishini susaytiradi.
Ipsimon Darlyuka (Darlica filum Sast.)
zang zamburuglarining
ustama tekinxori hisoblanadi va sferopsidal tartibi tugallanmagan
zamburuglar sinfiga mansub. Darlyuka zang zamburuglarini zararlaydi.
Darlyukaning tabiiy populatsiyalari kopchilik shtammlardan iborat
ajraluvi xojayin turlariga nisbatan har xil virulentlikka ega. Zang
zamburugining pustullasida rivojlanish jarayonida darluka oqish rangda
boladi. Odatda, belgilari unchalik bilinmaydi. Pustulla ichida ular bir
necha boladi. Har bir piknidada 68 ming rangsiz sporalar hosil
boladi. Zamburuglarning rivojlanishi uchun namlik 8085 foiz va
harorat 1222°C bolishi qulay hisoblanadi. Mavsumda bir necha
avlod beradi. Zamburuglar tokilgan barg qoldigida qishlab chiqadi.
Ampelomitsin (Ampelomyces)
hozirgi vaqtga kelib qishloq
xojaligi ekinlarida unshudring kasalligini qozgatuvchilarning 20 ga
yaqin turlari ajratib olingan.
117
Ularning orasida ustama tekinxor zamburug
Amrelomyces
quisqualis Ces
unshudringning xaltali piknida sporalarining hosil
bolishiga qarshilik korsatadi.
Ustama tekinxor zamburuglarning piknidalari xojayinlarning
mitseliysida, konidiyalarida va kleystotetsidlarida hosil boladi.
Odatda, ular har xil shaklda bolib, tiniq qizgish yoki qizgish hamda
boshqa turli holatda boladi. Ampelomitsinni laboratoriya sharoitida
ostirish 3 litrli shisha idishlarda olib boriladi. Bu idishlarning afzal-
ligi shuki, ulardan kulturalar boshqa hajmdagi idishlarga nisbatan
koproq olinadi. Biopreparatni tayyorlash uchun 3 litrli shisha idishlar
1/3 qism mahsulot bilan toldiriladi. Bu holatda sporalar koplab
bolishi va titrning ortib borishini taminlaydi. Spora hosil bolishi
10 kungacha davom etadi. Bu vaqtda 1 g biopreparatda 7,8· 10
7
mlrd
hayotchan spora hosil boladi.
Issiqxonalarda va plyonka ostida kopaytirilayotgan bodringning
unshudring kasalligiga qarshi bir gektar maydonga 3 · 10
5
mln/
l
.da
bolgan biopreparatning 600800 litr ishchi eritmasi qollaniladi.
Biologik samaradorlik sezilarli darajada yuqori bolgan ampelomitsin
bilan takroriy ishlov berish har 6 kunda olib boriladi. Buning uchun
issiqxonalarda nisbiy havo namligi 9095 foizda bolishi kerak.
Òabiiy sharoitdagi zamburug yozning boshlaridan to kuzgacha
boladi. Asosan, yomgirli kunlardan song kuchli rivojlanadi. Bu
zamburug osimlik gunchalari va barglarida qishlab chiqadi.
3-LABORATORIYA ISHI
Òrixodermin va aspergillinni aniqlash, laboratoriyada
tayyorlash va qollash
Malumki, tuproq infeksiyasiga qarshi kurash kasalliklarga
chidamli navlar yaratish, agrotexnika chora-tadbirlarini amalga
oshirish va kimyoviy kurashdan iborat. Lekin har xil sababga kora
navlarning chidamliligi, agrotexnik chora-tadbirlar ham doimo
samarali bolmasligi mumkin. Kimyoviy usulda esa katta maydonlarda
tuproqni fumigatsiyalash tavsiya etilmaydi, chunki fungitsidlar atrof-
muhitga zararli tasir etadi.
Vilt kasalligini qozgatuvchi zamburugga qarshi kurashda uning
tuproq mikroorganizmlari bilan antagonistik ozaro munosabatiga
118
asoslangan biologik kurash usullari katta ahamiyatga ega. Chunki ular
ajratadigan antibiotik moddalar fitopatogen zamburuglarning
rivojlanishini toxtatish bilangina cheklanmay, balki osimlik ildizlari
orqali uning tanasiga kirib, kasallikka chidamliligini oshiradi.
Òuproqda yashaydigan mikroorganizmlar orasida goza viltiga,
issiqxonalarda kopaytirilayotgan pomidor, bodring ekinlarida
uchraydigan fuzarioz va ildiz chirish kasalligiga qarshi kurashda
foydalanish uchun trixoderma lignorum eng istiqbolli antagonist
hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda bu zamburuglarning tuproqda yashaydigan
fitopatogenlarga, shu jumladan, vertisillioz va fuzariozga kuchli tasir
etadigan 7 ta antibiotigi borligi malum. Bundan tashqari, lavlagi,
bugdoy, suli hosilini oshirishda trixoderma ijobiy rol oynaydi.
Òrixoderma lignorum (Trichoderma lignorum)
trixoderma avlodiga
mansub zamburug bolib, konidiyabandlarida hosil boladigan
sporalardan kopayadi. Zamburugning giflari (mitseliysi) yaxshi
rivojlangan, rangsiz, ormalab osuvchi boladi. Konidiyabandlar
shoxlangan, sporalari yumaloq, diametri 2,53,7 mkm, rangsiz,
1020 tadan bolib, konidiyabandlar uchida boshcha hosil qilib
toplangan boladi; rangi yashil, suvga tushganda boshchasi oson yorilib
alohida konidiyalarga ajraladi.
Òrixoderma zamburugini 1794-yili Pirson birinchi bolib
tariflagan. Keyinchalik trixoderma avlodi turlarining biologiyasi va
taksonomiyasi masalalari XIX asrning ikkinchi yarmida nemis olimi
Polan tomonidan organilgan.
Malum bir vaqt otgach zamburug shtammlarining fiziologik-
biokimyoviy xossalari organilgan; saxaroza inversiyasi sellulozani
parchalash, natritlarni nitratlarga aylantirishdan, shuningdek, jelatin
va kraxmalni bijgitadigan va sutni pektinlash xususiyatiga ega.
Òrixoderma shtammlarining muayyan fiziologik belgilarini tanlab
organishda VNSHning antibiotiklar laboratoriyasida ishlab chiqilgan
faol shtammlar seleksiyasiantibiotiklar ishlab chiqaruvchi
(produsent) uslubiy korsatmasiga amal qilinadi.
Òrixoderma shtammlarining mikroblarga qarshi tasir doirasi
B.P. Dimitriyeva va S.K. Semyonovlar tomonidan aniqlangan. Òasir
doirasini aniqlash uchun 4 kun davomida suyuq organik-mineral oziq
muhitida ostirilgan biomahsulotdan foydalaniladi.
119
Òrixodermani kopaytirish quyidagi bosqichda olib boriladi.
Oziq muhit tayyorlash.
Ona mahsulot tayyorlash (kulturani ekish).
Òrixoderma preparatini kopaytirish (yopiq va ochiq holatda). Zambu-
rugning morfologik-kultural belgisi va faolligini nazorat qilish. Òayyor
preparatni saqlash. Òrixodermani ostirishdan oldin kerakli ara-
lashmalar tayyorlanadi va avtoklavdan otkaziladi. Har bir sutli idishga
40 g suli, 2 qism suv va maydalangan gozapoya (1:8· 2,5 qism suv)
solinadi.
Òayyorlangan har bir aralashma bir kundan song 1,52 atm
bosimda avtoklavdan (bir soat davomida) ikki qayta otkaziladi. Har
bir idishga kerakli miqdorda trixoderma shtammidan ekiladi. Buning
uchun agarli-susla yoki agarli-Chapeka quyilgan probirkalarga ekilgan
kultura harorat 2425°C da isitgichda 710 kungacha ostiriladi. Òoliq
unib chiqqan kultura mikroskop yordamida tekshiriladi. Ifloslangan va
begona kulturalar borligi aniqlansa, ular qaytadan ekilib, toza kultura
ostiriladi.
Òrixodermani probirkadan shisha idishlarga ikkinchi marta ekish
davrida xonada ikkita spirtli lampa bolishi lozim.
Ekilgan kultura 2425°C haroratda isitgichda 1520 kungacha
saqlanadi. Bu vaqtda zamburug toliq spora hosil qilgan bolishi lozim.
Unib chiqqan zamburug shishalardan olinadi va harorat 3436°C da
sterillangan xonada quritiladi. Qurigan kulturaning 1 grammida
90100 mlrd.gacha hayotchan spora bolishi lozim. Har bir olingan
namunadagi sporalar miqdori Goryayev kamerasi yordamida
hisoblanadi.
Òrixodermaning sporali preparatini kopaytirish usuli.
Òrixoderma
zamburugini kopaytirish uchun har xil oziq muhitlardan (agarli-
susla, agarli-Chapekada, kartoshka-glukozali agarda) foydalaniladi.
Zamburug va sporaning osishi agarli-susla muhitida yaxshi boladi.
Sterillangan sirli idishlarga yoki plastmassali tovalarga sterillangan
agarli-susla 56 sm qalinlikda quyiladi. Òoliq sovimasidan oldin ona
mahsulotning suspenziyasi (10 mlrd spora bolgan) ekiladi. Song
tovalar polietilen plyonkasi bilan yopiladi. Zamburug isitgichda
(termostat) harorat 2426°C da kopaytirilib, 56 kundan song
zamburugning mitseliysi va sporalari yigib olinadi. Olingan
zamburug 3035°C da quritiladi. Quritilgan zamburuglar kichik
tegirmonchalarda maydalanadi. Òayyor preparat yashil rangda, 3
120
6 kun davom etadi. Bu vaqtda kemiruvchilar oziqlanishdan qoladi,
harakati sekinlashadi hamda kop chanqashadi. Ularning koplab
nobud bolishi 316 kun ichida sodir boladi. Kemiruvchilarning
ozlari yashayotgan joylarda, uyalarida, qisman ochiq joylarda nobud
bolishi kuzatilgan.
5.2. Kemiruvchi hayvonlarga qarshi mikrobiologik
preparatlardan foydalanish
Kop yillik ilmiy izlanishlardan song olimlar tomonidan kemi-
ruvchilarga qarshi turli xil mikrobiologik preparatlardan foydalanish
tavsiya qilindi.
Hozirgi vaqtda Isachenko va ¹ 5170 Proxorov bakteriyalari
asosida, xorak mahsulotiga bogliq holda, ikki xil korinishdagi
preparatlar ishlab chiqariladi va ular keng kolamda foydalanilmoqda.
Donador (donli) baktorodensid
toq jiggarang tusda bolib,
bugdoy, arpa yoki sulilardan tayyorlanadi va avtoklavdan otkazilgan
holda saqlanadi. Har bir donning usti va ichida Isachenko bakte-
riyasi boladi. Bu preparatning 1 grammida 1 mlrd sporali bakteriya
(1mlrd litr) bor. Donli baktorodensidni ishlab chiqarishda quyidagilarga
amal qilish kerak. Ona mahsulot (eritma holida) donli oziqa, donli
oziqada bakteriyalarni ostirish va preparat tarkibini nazorat qilish.
Dastlab don xas-choplardan tozalanadi va yuviladi. Song
avtoklavdan otkaziladi. Bir kilogramm preparat tayyorlashda
600650 g quruq dondan foydalaniladi. Ona mahsulot bilan donning
nisbati 1:3 bolishi kerak. Sichqon va chol sichqonlarining toliq no-
bud bolishi uchun donli bakterodensiddan 24 dona yetarli hisob-
lanadi. Preparatdan togri foydalanish natijalariga kora 80100
foizgacha kemiruvchilar nobud boladi. Preparatlarning kemiruvchi-
larga nisbatan qollash meyori, asosan, ularning turi, yoshi va tar-
qalish miqdoriga bogliq holda olib boriladi.
Dala, bog va otloqzorlarda chol sichqoni va sichqonlarga
nisbatan har gektar maydonga 1,02 kg.dan, garam uyumlarida 1 m
3
maydonga 530 g.dan hamda issiqxonalarda uruglik mahsulotlar
saqlanadigan joylarda 100 m
2
.ga 50100 g.dan preparat sarflanadi.
Bu preparat yaxshi shamol tegib turadigan xonalarda pestitsid-
lardan alohida saqlanadi. Saqlash muddati harorat 425°C da bir yil
va harorat 425°C da 6 oy.
121
Aminokostli baktorodensid
bu preparatning bir grammida
100 mln.ga yaqin Isachenko va ¹ 5170 Proxorov bakteriyasi mavjud.
Preparatning namligi 22 foiz bolib, eritmali ona mahsulot bilan
suyakli qipiqning nisbati 1:10 bolishi kerak.
Sichqon va chol sichqonlarning toliq nobud bolishi uchun bu
preparatdan 0,3 g, kulrang kalamushlar uchun esa 0,5 g.dan
qollaniladi.
Dala, bog va otloqzorlarda bu preparatlardan gektariga
100400 g; issiqxona va parniklarda hamda urugli mahsulotlar
saqlanadigan omborlarda 100 m
2
maydonga 1020 grammdan
foydalaniladi. Preparatni saqlash donli baktorodensid preparati kabi
boladi. Preparatning tarkibidagi titr va ularning biologik faolligi
1425°C da saqlanganda oz kuchini yoqotmaydi.
Saqlangan preparatdan foydalanish davrida sporalarning hayot-
chanligini tiklashda iliq suvdan foydalaniladi. Reaktivatsiya jarayoni
harorat 2038°C da 1824 soat davom etadi.
Òayyorlangan baktorodensidning biologik faolligi oq sichqon yoki
oddiy chol sichqonlarida tekshiriladi. Buning uchun bu kemiruvchilar
donli baktorodensid bilan 0,5 g, aminokostli bilan 0,3 g.dan
oziqlantiradi va karantin holatda 1014 kungacha saqlanadi. Shu kunlar
davomida kemiruvchilarning nobud bolishi 90 foizdan kam bolmasligi
kerak.
Chorva hayvonlarida bu preparatlarning tasiri organilganda (100
300 ml eritma), ularda kasallanish (bezovtalik) alomatlari paydo
boladi.
Baktorodensidni qollash usullari
. Donli preparat qoshimcha
xoraklar ishtirokisiz amalda qollaniladi. Lekin aminokostli
baktorodensid esa qoshimcha xoraklar bilan birga foydalaniladi.
Ularning nisbati 4 : 1 kabi boladi. Bu esa xorakning preparatga nisbatan
4 marta kopligini bildiradi. Lekin xoraklardan foydalanish jarayonida
kemiruvchilarning oziqlarni istemol qilishini bilish kerak. Masalan,
suv kalamushi kartoshkani, kulrang va qora kalamushlar esa don va
istalgan un mahsulotidan tayyorlangan botqani xush korib istemol
qiladi.
Xoraklarni tayyorlash.
Qaynoq suv solingan bochka don bilan
toldiriladi va malum muddatga qoldiriladi. Ertalab sovigan, bortgan
don brezentlarga tokiladi, preparatdan kerakli miqdorda qoshiladi
122
va yogoch kurak bilan asta-sekin aralashtiriladi. Bu turdagi xoraklardan
oddiy sichqonlarni yoqotishda foydalaniladi.
Mayda togralgan kartoshka oxurlarga solinib, preparat qoshiladi
va yogoch kuraklar bilan aralashtiriladi. Òayyor xorak suv kalamush-
lariga beriladi.
Sovitilgan botqa yogoch yoki sirli idishlarda preparat bilan
yaxshilab aralashtiriladi va kalamushlarni yoqotish uchun foyda-
laniladi.
Foydalanish uchun tayyorlangan xorak tez ayniydi va samara-
dorligini yoqotadi. Shu bois aminokostli baktorodensid bilan xorakni
faqat ulardan foydalanadigan kuni tayyorlash maqsadga muvofiq
sanaladi. Baktorodensid xojalikning hamma joylarini ommaviy
deratizatsiya qilishda yaxshi samara beradi. Issiqxonalarga erta bahorda
qorlar erishi bilan ishlov berish kerak.
Parniklar atrofidagi kemiruvchilar uyalariga faqat qol yordamida
xoraklar qoyiladi. Urugli mahsulotlar saqlanadigan omborlarda esa
preparatlar uya ichiga, atroflariga, devor yoriqlariga va kemiruvchilar
yurishi mumkin bolgan joylarga qoyib chiqiladi.
Dala, bog va boshqa ochiq maydonlarda deratizatsiya ishlarini
erta bahorda yoki kech kuzda olib borish maqsadga muvofiqdir. Aso-
san, haydalmagan joylarga etiborni kuchaytirish lozim. Kulrang
chol sichqonlariga qarshi kurash olib borishda 0,5 choy qoshiqda
preparat uyalarga qolda solinadi.
Mexanizatsiya usulida qarshi kurash ishlari.
Bu usul mineral
ogitlarni sepuvchi NRU-0,5 moslamasi yordamida olib boriladi. Bunda
xorakning sarf meyori gektariga 2 kg.dan belgilangan. Lekin past
haroratda preparatni qollash uning biologik samaradorligini pasaytirib
yuboradi.
Baktorodensidlar sifatining nazorati.
Rossiya mikrobiologiya
instituti xodimlari tomonidan sichqonsimon kemiruvchilarga qarshi
Isachenko bakteriyasi asosida uch xil bakterial preparat yaratildi.
Hozirgi kunda donador baktorodensid 200 ga yaqin veterinariya
laboratoriyasida ishlab chiqarilmoqda. Hamma shtammlar GPAga
ekilgan Merejovskiy oziq muhitida ostirilgan ampulada keltiriladi.
Ampuladan olingan biomahsulot 12 oygacha zaxira sifatida
foydalanish uchun saqlanadi. Buning uchun ampuladagi bakteriya
Paster piðetkasi yordamida bir nechta probirkaga quyilgan Merejovskiy
123
oziq muhitiga ekiladi. Bulardan bitta probirkadagi shtamm saqlash
uchun olib qoyiladi va qolgan probirkadagi kulturalar suyuq oziq
muhitlarda ostirish uchun foydalaniladi.
Isachenko bakteriyasini saqlash uchun Merejovskiy oziq muhitini
tayyorlash quyidagicha. Suvda qaynatilgan tovuq tuxumining sarigi
ajratib olinadi. Lekin bu sarigi amalda foydalanilmaydi. Ularning
oqsillari maydalanadi va kolbaga solinadi. Bu yerda 1:10 nisbatda
suyultiriladi. Oziq solingan kolba 120°C da 5 daqiqa avtoklavdan
otkaziladi va filtrlanadi. Song har bir probirkaga 56 ml.dan quyiladi
va 120°C da 20 daqiqa (sterilizatsiya) yuqumsizlantiriladi.
Biologik samaradorlik quyidagi formula boyicha aniqlanadi:
=
⋅
−
100,
( )
s
B
A B
a b
A
a
bu yerda,
B
s
biologik samaradorlik, foiz hisobida;
A
kemi-
ruvchilarning ishlov berilgunga qadar soni;
B
kemiruvchilarning
ishlov berilgandan keyingi soni;
a
va
b
nazorat variantidagi
kemiruvchilarning ishlov berilgunga qadar va ishlov berilgandan
keyingi soni.
1. Hayvonlardan ajratib olingan kasalliklar qaysi olimlar tomonidan
aniqlangan?
2. Kemiruvchilarga qarshi qollaniladigan qanday preparatlarni
bilasiz?
3. Preparatlarni tayyorlash usulini bayon eting.
NAZORAT SAVOLLARI
?
124
6-bob
.
ZARARKUNANDALARGA QARSHI BOSHQA
HAYVONLARDAN FOYDALANISH
6.1. Zararli organizmlarga qarshi kurash
Òurkum. Orgimchaklar
Aranci
Bu turkumga kiruvchi hasharotlar faqat tirik olja, yani hasha-
rotlarni sorib oziqlanadi. Bazilari ozlari toqigan torlarga tushgan
hasharotlar bilan, qisman turlari esa poylab turib ularga hujum qiladi.
Òuproqda uya qurib yashovchi orgimchaklar uchun togri-
qanotlilar, qongizlar asosiy rol otaydi. Orgimchaklar yirtqichlar
sifatida hasharotlar sonining malum darajada saqlanishida katta
ahamiyatga ega. Shu bilan birga, ular boshqa hayvonlarga, xususan,
mayda sutemizuvchilar, qushlar va kaltakesaklarga yem boladi.
Orgimchaklar tasnifi (klassifikatsiyasi) juda ham murakkab. Asosan,
aranlomorf kenja turkumiga mansub orgimchaklar keng tarqalgan.
Ularning xelitserasi pastga egiluvchanligi va uchidagi ilmoqlari biroz
ichiga qayrilganligi bu kenja turkumning asosiy xususiyatlaridan biridir.
Bu turkumga bir necha oila taalluqli bolib, ular quyidagilardir:
tor yoyuvchi, doirasimon tor toquvchi, voronkasimon uya yasov-
chi, bori, sakrovchi va yonyurar orgimchaklar.
Oila. Sakrovchi orgimchaklar
Salticidae
Òurlarning soni jihatidan bu oila eng katta hisoblanadi. Bu oilaga
kiruvchi orgimchak turlari xilma-xil va rang-barang. Kozlarining uch
qator joylashuvi ularning oziga xos belgilaridan biri hisoblanadi. Oljani
korish bilan sakrab unga tashlanadi. Oljalari chigirtkalar, qandalalar,
pardaqanotlilar va pashshalar hisoblanadi.
Sittikus (Sietticus distinguendus Sim.)
sittikus avlodiga mansub
tur. Mayda, qongir rangdagi orgimchak, tillarang va oq doglari
bolib, gallitsani, don pashshasi va boshqa turdagi hasharotlarni qirib
bitirishda katta ahamiyatga ega.
125
Oila. Yonyurar orgimchaklar
Thomisidae
Ularning tanasi biroz yassilangan bolib, oldingi ikki juft oyoqlari
orqadagilariga nisbatan uzunroq. Bular ov turlarini hosil qilmasdan
hasharotlar, osimlik gullari, barglari, postloq osti va boshqa joylarda
yirtqichlik bilan hayot kechiradi.
Shuningdek,
Philodromus
va
Xysticus
avlodlarining vakillari uchun
asosiy olja xermeslar va osimlik bitlari, voyaga yetgan orgimchaklar
uchun esa uzunburun qongizlar va pashshalar,
Misumena, Òhomisus
lar uchun asalarilar asosiy olja hisoblanadi.
N.J. Ashikbovning serologik reaksiyasi yordamida
Xysticus striatiðs
Koch., Tibellus obllongus Walck.
bugdoy ekinlarida don tunlamining
yosh qurtlari bilan koplab oziqlanishi kuzatilgan.
Oila. Òor yoyuvchi orgimchaklar
Theridiidae
Ularning kattaligi 210 mm atrofida bolib, tana tuzilishi va
shakllari jihatidan bir-biridan farq qiladi. Òor yozish bularning hamma
vakillariga xos. Asosan,
Lithyrhantes albomaculatus de.Geer
turi
bugdoylarda kulrang don tunlamining katta yoshdagi qurtlari bilan
oziqlanadi va
Theridium lunatum Cl
. Kolorado qongizining
entomofagi hisoblanadi.
Oila. Voronkasimon uya yasovchi orgimchak
Agelenidae
Bu oilaga mansub turlardan labirint orgimchagining kattaligi
1321 mm.ga teng bolib, boshi va kokragida sargish-kulrang ikkita
qora yoli bor. Bu tur Ozbekistonda ancha keng tarqalgan. Odatda,
ormon, tomorqalar va xiyobonlarda kop uchraydi. Osimliklarni
biologik himoya qilishda (asosan, zararkunandalarning ommaviy
kopayayotgan maydonlarida) katta ahamiyatga ega.
6.2. Suvda va quruqlikda yashovchilar yoki
amfibiyalar
Amphibia
Uchala turkumdan suvda va quruqlikda yashovchi dumsiz amfibiya
turkumiga mansub uchta oila vakillari, osimliklarni biologik usulda
himoya qilishda katta ahamiyatga ega. Bular (
Anura
yoki
Scaudata
):
qurbaqa (baqa), chol baqasi va qurillovchi baqa.
126
Oila. Qurbaqa
Ranidae
Yer kurrasining hamma joylarida keng tarqalgan (200 dan ortiq
turi) bolib, ular ikki guruhga bolinadi: yashil va qongir.
Yashil qurbaqalar guruhiga suv va kol (
Rana ridibunda
), hovuz
(
R. esculenta
) baqalari kiradi. Ular kunduzlari faol harakatlanadi.
Qisqichbaqasimonlar molluskalar, kol baqalari esa mayda baliqlar,
itbaliqlar bilan oziqlanadi.
Qongir qurbaqa guruhiga kiruvchi otloq (
R. temroraria
),
otkirtumshuq (
R. terestris
) turlari kechqurunlari faol harakatda boladi.
Ular uchun asosiy oziqa shilliqqurtlar, turli hasharotlar,
yomgirchuvalchanglar, orgimchaklar hisoblanadi. Baqalar suvda yoki
kemiruvchilar uyalarida tokilgan barglar ostida qishlab chiqadi. Erta
bahorda tuxumlarini suv boylariga qoyadi. Yashil qurbaqa kopayishi
oxirida suvda qoladi. Qongir qurbaqalar tomorqa, boglarga tarqaladi.
Oila. Qurbaqa
Bufonidae
Ulardan ikki turi (yashil va kulrang) kop tarqalgan. Yashil baqa
(
Buto viridis
) uzunligi 1015 sm bolib, och yashil rangda. Òerisi
dongsimon, yirtqichlardan himoyalanish vaqtida ozidan achchiq
hid chiqaradi. Qorongi tushishi bilan ovoz chiqara boshlaydi.
Kulrang baqa yashil baqaga nisbatan ancha yirikroq (uzunligi
20 sm) bolib, ularning ichida tana usti qongir, pastki qismi xira
oqish yoki sariq rangda bolgan turlari koproq uchraydi. Hayot
faoliyati yashil baqa kabi. Voyaga yetgan qurbaqa bir kechada 100 dan
ortiq zararli hasharotlar (togriqanotlilar, qongizlar, bazan
Kolorado qongizining lichinkalari va yetuk zotlari)ni yeb bitiradi.
Har ikki tur, asosan, yerning ustki qismida hayot kechiradi. Suv
boylarida faqat tuxum qoyish paytidagina boladi.
Kemiruvchilarning uyalarida, chuqurlarda (1012 sm), toshlar
ostida, devor yoriqlarida qishlab chiqadi.
6.3. Qushlar va sudralib yuruvchilar
Qushlar
Aves
Umurtqali hayvonlar orasida hasharotlar va zararli kemiruvchilarni
qirish boyicha qushlar birinchi orinda turadi.
127
Ottiz besh turkumdan 13 tasi hasharot va kemiruvchilar bilan
oziqlanadi. Òoqqizta turkumiga kiruvchi qushlar esa qishloq xojaligi
ekinlari zararkunandalarining tabiiy dushmani hisoblanadi.
Shuningdek, malum sondagi qushlar ichida koproq chumchuqlar
(
Passeriformes
) oz bolalarini hasharotlar bilan oziqlantiruvchi
hasharotxor qushlar guruhini tashkil qiladi. Hasharotxor qushlarga
qaldirgochlar, pashsha tutuvchilar, chumchuqlar va boshqalar misol
boladi.
Qushlar sinfi, oz navbatida, boyqush, chumchuq, kakku kabi
turkumga bolinadi.
Òurkum. Boyqush (Yapaloqqush)
Ctriges
Asosan, sichqonsimon kemiruvchilar bilan oziqlanadi. Bularga
botqoq boyqushi, oddiy va uzun quyruqli boyqush (yapaloqqush)
kiradi. Bu yirtqich qushlar oziqlanish davrida koplab miqdorda
kemiruvchilarni yeb bitiradi. Bitta Avstriya boyqushi bir yil davomida
1407 ta sichqon, 143 ta kalamush, 7 ta korshapalak va boshqa turdagi
zararli kemiruvchilar bilan oziqlanadi.
Òurkum. Kakku
Cuculiformes
Rossiya, Ukraina va Ozbekistonda beshta turdan oddiy kakku
keng tarqalgan. Asosan, koplab turdagi hasharotlar, shu jumladan,
kapalaklar, qurtlar, qisman qongizlar, tengqanotlilar va yirik pash-
shalar kakku uchun oziqa bolib xizmat qiladi.
Òurkum. Chumchuq
Passeriformes
Yer kurrasida malum bolgan turdagi qushlar ichida eng kop
tarqalgani chumchuqlardir. Bu turkumga 50 ta oila kiradi. Ulardan
19 ta oila Rossiya, Ukraina, Kavkazorti, Qozogistonda keng tarqalgan.
Bularga hasharotxor qushlardan pashsha tutuvchi qaldirgoch misol
boladi. Hasharotlarni qushlar oz bolalarini boqish davrida koplab
tutadi. Masalan, kichikroq kattalikda bolgan pashsha tutgich 6 ta
palaponini boqish uchun 15 kun davomida 11,5 kg.gacha har xil
hasharotlarni tutib keladi.
128
Òurkum. Koktaroqsimonlar
Caraciiformes
Bu turkumga mayda, ortacha kattalikdagi va yirik karkidon qushlar
kiradi. Hasharotlardan chigirtkalar, temirchaklar va har xil qongizlar
ularning asosiy yemishi hisoblanadi.
Koplab turdagi qushlardan qoraqarga va ormon torgayi,
chugurchiq oilasidan oddiy chugurchiq, sayroqi qushlardan kulrang
35-rasm
. Foydali qushlar:
1
boyqush;
2
chittak;
3
qizilishton;
4
chugurchiq;
5
ormon torgayi.
1
2
3
4
5
129
va chi por sayroqi qushi va boshqa turdagi hasharotxor qushlar
qishloq xojaligi ekinlarini zararkunanda hasharotlardan himoya qilishda
katta yordam beradi (35-rasm).
Qushlarni boglarda koplab jalb qilish uchun suniy uyalar
tayyorlash katta muvaffaqiyat keltiradi. Qushlar qish mavsumida boshqa
mintaqalarga uchib ketmasligi uchun don bilan boqiladi.
Sutemizuvchilar
Mammalia
Hasharotlar va kemiruvchilar bilan koplab turdagi hayvonlar
oziqlanadi. Lekin ulardan bir qismi malum hududlarda kam sondagi
populatsiyalari bilan bir vaqtning ozida otloqzor va yaylovda bir-
muncha zarar keltiradi.
Bularga
Mustelidae
oilasi va yirtqichlar turkumidan bolgan
Car-
nivora
zararli hasharotxor va kemiruvchilar bilan oziqlanuvchi
latcha (
Mustela nivalis
), oq suvsar (
M.erminea
), qora sassiqkozan
(
Putorius putorius
), borsiq (
Meles meles
), ormon savsari (
Martes
martes
) va boshqalar misol boladi. Latcha turi yil boyi sichqonsimon
kemiruvchilar (sariq, kulrang va suv sichqoni) bilan, yoz davrida esa
qirsildoq qongizlar bilan oziqlanadi.
Òabiatda koplab miqdorda zararkunandalar bilan oziqlanishi
tufayli lotcha bir kecha-kunduzda kamida 56 ta kemiruvchilarni yoq
qiladi. Qora sassiqkozan esa bir kecha-kunduzda 1012 ta sichqon va
dala sichqonini qirib bitiradi. Borsiqlarning oziqlanish ratsioni, oz
navbatida, sichqon, sariq va kulrang kalamushlar, har xil turdagi
hasharotlarini oz ichiga oladi.
1. Hasharot va kemiruvchi hayvonlar bilan oziqlanuvchi qushlardan
qaysilarini bilasiz?
2. Donli ekinlarga zarar keltiruvchi qushlarning turlarini bayon
eting.
3. Ozingiz yashab turgan hududdagi qanday qushlarni bilasiz?
NAZORAT SAVOLLARI
?
130
7-bob.
BEGONA OTLARGA QARSHI BIOLOGIK
USULDA KURASH
7.1. Begona otlarning zarari
Ekinlar orasida osadigan va ularning rivojlanishiga, hosiliga salbiy
tasir etuvchi yovvoyi osimliklarga
begona otlar
deyiladi. Bu guruhdagi
osimliklar ekinlar orasida osib, ularning hosilini va mahsulot sifatini
pasaytiradi. Odatda, begona otlar oziqlanishiga qarab tekinxor
(parazit) va tekinxor bolmagan guruhlarga bolib organiladi.
Òekinxor begona otlar poyadan oziqlanuvchi, ildizdan oziqlanuvchi
va chala tekinxor begona otlarga bolinadi.
Begona otlar, oz navbatida, koplab kasalliklarning rivojlani-
shiga, zararkunandalarning toplanishiga shart-sharoit yaratib beradi.
Bundan tashqari, hosil yigib olishda, texnika vositalaridan foydala-
nishda qiyinchiliklar keltirib chiqaradi.
Koplab begona otlar (sutlama, qiyoq, sanchiqot va boshq.)
zang kasalligini qozgatuvchi oraliq xojayin hisoblanadi. Begona otlarga
qarshi kimyoviy usulda kurash ishlari olib boriladi. Lekin hamma joyda
ham gerbitsidlardan foydalanishning iloji yoq. Buning uchun eng
bezarar bolgan biologik kurash usulidan toliq foydalanish mumkin.
Opunitsiy avlodiga mansub kaktus (
Opuntia stricta Haw
) osimligi
Avstraliyaga AQSH va Meksikadan keltirib ostirilganda, ular
yaylovlarda kopi yillik otlar bolib qoldi. Aslida AQSH va Meksikada
bu kaktus ozida koplab suv yigishi tufayli chorva mollarini suv
bilan taminlash uchun ekiladi.
Lantana osimligi ham Avstraliya yaylovlarida begona ot sifatida
zarar keltiradi, lekin banan ekinlari tuproq kochishining oldini oladi.
Begona otlarga qarshi biologik kurash usuli dastlab Gavayi orolida
fermerlar tomonidan qollanilgan. Òasodifan kelib qolgan cherves
Irthezia insignis Douglas
tikani lantani kuchli zararlay boshlagan.
Keyinchalik bu tur osimlikka bogliq bolgan 23 ta turdagi hasharotlar
keltirilgan, ulardan sakkiztasi iqlimlashtirilgan.
131
Yevrosiyodan Avstraliyaga qizilpocha, dalachoy (choy ot)
(
Hyrericum perforatum
) turi keltirilgan bolib, asosan, hayvonlarga
zaharliligi bilan boshqa otlardan farq qiladi.
7.2. Begona otlarga qarshi kurashda tabiiy
dushmanlardan foydalanish
Ichki areal usulida tarqatishda hasharotlarning oltita turkumiga
kiruvchi tekinxor yoki yirtqichlardan foydalanilmoqda.
Gerbifag sifatida tengqanotlilar turkumiga mansub koksidlar yoki
qanotlilardan; kenja turkumi vakillari yarimqanotlilardan
rombsimonlar; qattiqqanotlilardanbarxorlar, moylovlilar, uzun-
burunlar, soxta filcha, zlatkalar; tangaqanotlilardan bargorovchilar,
tunlam va parvonalar; ikkiqanotlilaridangurrayasar, mina hosil
qiluvchi pashsha va olaqanotlar; pardaqanotlilardanyogonoyoqlilar
vakillaridan foydalaniladi. Bu hasharotlar, oz navbatida, osimlik
azolari bilan qisman bolsa-da oziqlanadi. Begona otlarga nisbatan
yetarli samaraga ega.
Kanalar
kakra, oq achchiqmiya va yirik mevali achchiqmiya
kabi begona otlarga qarshi gerbifag sifatida tort oyoqli gurrayasar
erifidkanalarning ikkita turidan Qozogistonda foydalaniladi.
Gurrayasar kana (Aceria chondrillae)
Avstraliyadan kelti-
rilgan bolib, xondrilalarning gullari va osish muddati qisqarishiga
va bir vaqtning ozida kuchli zararli xususiyatga ega bolgan begona
otlarning zang kasalligi sporalari tarqalishiga sabab boladi. AQSHning
Òexas shtatidan orgimchakkana turi (
Tetranychus desertoxum Banks
)
tasodifan Avstraliyaga keltirilgan bolib, bu hasharot begona ot miq-
dorining kamayishiga katta tasir korsatgan.
7.3. Zamburugli mikrogerbitsidlarni qollash
Begona otlarga qarshi kurash uchun kasallik qozgatuvchi zam-
buruglardan gerbifag sifatida qollash yaxshi samari beradi. Hozirgi
vaqtda dunyoda 10 dan ortiq mikrogerbitsidlar malum. Bu mikro-
gerbitsidlar osimlikning barg va boshqa osuv qismlaridagi kasallik-
larni yoqotadi.
Sitrus ekinlariga zarar keltiruvchi mareniyga qarshi kurashish
uchun tarkibida zamburug mitseliysi bolgan
(Phytorhtora palmivora)
devayn mikrogerbitsidi ishlab chiqarilgan.
132
Lekin begona otlarga qarshi kurash ishlarini olib borishda,
asosan, ularning kelib chiqishi, tuproq-iqlim, tarqalish arealini bilish
kerak boladi. Bu esa fitopatogen mikroorganizmlardan foydalanishda
katta samara beradi.
Zamburugli mikroorganizmlar orasida takomillashmagan
zamburuglar oldingi orinlarda turadi. Kasallik keltirib chiqaruvchi
avlodlardan
Ramularia, Cercospora, Septoria
va
Alternaria
begona otlarga
qarshi kurashda katta ahamiyatga ega. Shuningdek,
Septoria
avlodlari
hozirgi vaqtgacha 9 ta turdagi begona otlarda uchrashi,
Cercospora
esa dala latta tikani, qoypechak, sershox botakoz (koztikan)larda
kasallik keltirib chiqarishi kuzatilgan. Bu tur kasalliklar hamma
turdagi begona otlarning dastlab barglarini zararlaydi va ularni toliq
yemiradi. Zang zamburugining rivojlanish bosqichi (sikli) zararlash
darajasi boyicha bir-biridan farq qiladi.
Zamburug (P. punctiformis Str.)
begona otlarni erta bahorda
va butun vegetatsiya davomida zararlashi va ikkinchi zamburug esa
begona otlarni faqat yozning ortalarida zararlashi kuzatilgan.
Gerbifaglardan foydalanish va biologik usulni rivojlantirishda
respublikamiz olimlari yaxshi natijalarni qolga kiritishgan.
Chet elda gerbifaglarni introduksiyalashga asosiy etibor berila-
yotgan bolsa, mamlakatimizda gerbifaglarni mavsumiy kolo-
nizatsiyalash va ichki areal orqali tarqatish usuli ishlab chiqilgan.
Lekin ichki areal usulidan foydalanilganda gerbifaglardan song ular-
ning tabiiy dushmanlari hamda kasallik qozgatuvchi mikroorga-
nizmlaridan foydalaniladi.
Sariq chirmoviq
ularning 36 turi Rossiya, Ukraina, Markaziy
Osiyoda bedazorlarda, kanop, lavlagi ekinlariga kop miqdorda zarar
keltiradi. Shuning uchun ham Qirgizistonda
Alternaria cuscutacidae
Rud
. zamburugi ajratib olingan va sariq chirmoviq turiga qarshi
qollaniladi. Olingan natija yakuniga kora biologik samaradorlik
9095 foizni tashkil etgan.
Shuvoqbarg ambroziya (Ambrosia artemisiifolia L.)
bu otga
qarshi biologik kurashda onlab turdagi tabiiy kushandalardan
foydalanib kelinmoqda.
Bularga ambroziya urugi bilan oziqlanuvchi patsimonqanot
pashshasi iqlimlashtirilgan bolib, lichinkalari urugning ichki qismida
yashaydi; soxta filcha
Brachytarsus tomentosus
qongizi va lichinkasi
ambroziyaning erkak gul todalari bilan oziqlanadi.
133
Shuningdek, Kanadadan keltirilib introduksiyalashtirilgan barxor-
zigogramma (
Zygogramma suturalis
) qongizi uch yil davomida 10 mln
donaga ortgan. Bu esa ortacha 200 gektar yerga tarqalishiga imkon
bergan. 1 m
2
maydonda 1600 tadan chiqarilganda bir gektar maydonga
2,6 mln donani tashkil qilgan, natijada ambroziya toliq yoqotilgan.
Zigogrammaning yana bir xususiyati shuki, qishlab chiqqan
qongizlar va birinchi avlod lichinkalari ambroziyaning chiqish vaqtida
oziqlana boshlaydi. Bu esa osimlikning rivojlanishini kechiktiradi,
natijada osimlik gullagunga qadar toliq quriydi.
Shumgiya (Orobanche)
bu ot koplab madaniy ekinlarda
tekinxorlik qiladi. Zararlangan ekinlarning mevalari va mahsuldorligi
kamayadi. Shumgiyalar orasida Misr shumgiyasi (
O. aegyptiaca Pers.,
J.
Cumana Wallr., O. brassicae Nov.
), tarvuz, qovun, qovoq, po-
midor ekinlari, kungaboqar, tamaki osishga zararli tasir etadi.
Òabiiy sharoitda shumgiyaga qarshi kurashda uning tomir qismida
oziqlanuvchi nematoda
Nematodes
, ildiz biti
Rectinasus bucktoni
Teob
, gullarga tasir etuvchi tamaki triðsi
Thrips tabaci Lind,
ildiz-
larni va poyalarni zararlovchi kuzgi tunlam
Agrotis segetum
.
Sch.
va
Autograrha gamma
va shu otga ixtisoslashgan
Phytomyza
orobanchia
Kalt
. kabi hasharotlardan foydalaniladi.
Yuqorida sanab otilgan tabiiy dushmanlardan ixtisoslashgan
shumgiya pashshasi
Ph.orobanchia
va shumgiya fuzariumi
F.orobanchia
Jatz
keng kolamda foydalanilmoqda.
Òamaki ekinida uchraydigan Misr shumgiyasiga qarshi
Fuzarium
sr.
qollanilganda biologik samaradorlik 100 foiz, (
F. oxysporum var.
orthoceras
), zamburug tasirida nobud bolishi 7080 foizni tashkil
qilgan. Yana shuni takidlab otish kerakki,
F.oxysporum v.orthoceras
shumgiyaga ixtisoslashgan bolib, aslida shu tekinxor osimlikdan
ajratib olingan.
Òurli xil ekinlarni shumgiyadan himoya qilishda 1m
2
maydonga
100 g.dan zamburug solinganda ekinlarga tasir qilmaydi, aksincha,
dondagi shumgiyalarning toliq nobud bolishiga olib keladi.
4-LABORATORIYA ISHI
Fitomizaning morfologiyasi va biologiyasi
Shumgiya fitomizasi
pH orobanchia
bogimoyoqlilar tiðiga
Arthropoda
, hasharotlar sinfi
insecta
, ikkiqanotlilar
Diðtera
134
turkumiga va mina hosil qiluvchi pashshalar
Agromyzidae
oilasiga
mansubdir.
Voyaga yetgan fitomiza kulrang bolib, kokragi va qorin qismi-
ning usti va pastki tomoni qora, kulrang tovlanuvchi-oqishdir.
Boshining yuza qismi sariq, oyoqlari qora, panjalari sariq. Òuxum
qoygichi yaltiroq qora. Òanasining uzunligi 33,5 mm.
Fitomizalarning olchami, ozlari oziqlanayotgan shumgiya turiga
bogliq holda ozgarib turadi. Moylovi qizgish-sariq, qisqa,
tognagichsimon. Boshi, kokragi, qolqonlari yirik va mayda tuklar
bilan qoplangan.
Qanotlari tutunsimon tusda, uzunligi 23 mm, qorin qismi
6 bogimli: erkak fitomizalarning qorni ingichka, yettinchi bogimda
jinsiy azolari (organi) joylashgan. Umumiy uzunligi 2,252,75 mm.
Lekin Orta Osiyo populatsiyalarida 33,5 mm.ga yetadi.
Òuxumi mayda yassi, tiniq sariq, umuman rangsiz 0,360,40
mm. Lichinkalari oqish-mumsimon, ochiq tanasi 12 ta bogimdan
iborat. Ozining rivojlanishi davomida uchta yoshni otaydi: I yoshlari
0,85; II1,64 va III34 mm.ni tashkil etadi. Fitomizaning
gumbagi oqish-sutrang, soxta pilla (pupariy) hosil qiladi. Olchami
33,5 mm. Fitomizaning biologiyasi barcha hasharotlar singari.
Ular tuproqda shumgiyaning qoldiqlarida gumbak bosqichida
(fazasi) qishlaydi. Erta bahorda harorat 20°C dan yuqori bolganda
pashshalar uchib chiqadi.
Fitomiza shumgiyani rivojlanish davrining hamma bosqichida
zararlaydi. Pashsha, oz navbatida, asosiy ichki tekinxori (endopaziti)
hisoblanadi.
Pupariylardan uchib chiqqan fitomiza jinsiy yetilmagan holda
bolib, bir necha kun qoshimcha oziqlanib, song juftlashadi. Bu
jarayon 3040 daqiqa davom etadi. Laboratoriya sharoitida bitta erkak
fitomiza 56 tagacha urgochisi bilan juftlashadi.
Fitomiza tuxumni shona va gulga qoyadi. Ozbekiston sharoitida
fitomiza qishlab chiqqan pupariylardan may oxiriiyun boshlarida uchib
chiqadi. Bu vaqtda havo harorati 20°C, tuproq osti esa 1819°C boladi.
Fitomizalarning Rossiya va Yevropa qismidagi uch avlodining
rivojlanishi 33,5 oy davom etadi. Lekin Ozbekistonda bu holat 5 oy-
dan ortiq davom etadi.
Lichinkalar toliq pishmagan uruglar bilan oziqlanadi. Bir qism
lichinkalar esa poyaning epidermisi ostiga kirib gumbakka aylanadi.
135
36-rasm
. Fitomiza pashshasi:
à
tuxumi;
b
lichinka;
d
gumbak;
e
pupariysi;
f
voyaga yetgan pashsha.
a
b
e
d
f
Gumbakdan chiqqan yetuk zotlar epidermisni yorib chiqadi. Yetilgan
lichinkalar shonani kemirib, poyalarda minalar solib yashaydi.
Urgochilari 200 taga yetkazib tuxum qoyadi.
Fitomizalar qoshimcha oziqlanishda, oziqa sifatida, shumgiya-
ning gulidan va xojayin osimlikning barglaridan (ularning nektarini
sorgan holda) foydalaniladi.
Bitta avlodning toliq rivojlanishi uchun foydali harorat yigindisi
375°C hisoblanadi. Lichinkaning rivojlanish iqlimi sharoitiga kora
1420 kun davom etadi. Fitomizaning toliq rivojlanishi havo
haroratiga bogliq holda Ozbekiston sharoitida 2036 kun davom
etadi. Lekin, shunga qaramay, tabiiy sharoitda fitomizaning tekinxorlari
ularni yetuk zotga otish davrida zararlaydi
Tetrastichus phytomyzae
Rost
va
Crataepiella Carlinarum Sz.et.Erdos. Òetrastixus
fitomizalarning
uchib chiqqandan (67 kun) song tabiatda paydo boladi.
Kratapiyella
fitomiza gumbagining tashqi tekinxori hisoblanadi.
Ular bitta gumbakda 12 tagacha rivojlanadi. Bu esa fitomizaning tabiiy
sharoitda nufuzining kamayishiga olib keladi.
Fitomizaning shumgiyaga qarshi biologik samarasini oshirish
uchun uning tola qishlashini taminlash, tabiiy zahiralardan tola
foydalanish va laboratoriya sharoitida kopaytirib, ekin maydonlariga
chiqarib yuborish lozim.
1. Begona otlarning zarari haqida qisqacha malumot bering.
2. Iqlimlashtirilgan hasharot turlarini aniqlang.
3. Begona otlarga qarshi biologik kurashning afzalligi nimada?
NAZORAT SAVOLLARI
?
136
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.
Õ.Ê. Àãçàìîâà, Ê.À. Àñàíîâ, Ì.Ò. Àðñëàíîâ è äð
. Ðåêîìåíäàöèè ïî
ïðèìåíåíèþ ýíòîìîôòîðèíà ïðîòèâ ñîñóùèõ âðåäèòåëåé õëîï÷àòíèêà.
Ò., 1990.
2.
Á.Ï. Àäàøêåâè÷
. Áèîëîãè÷åñêàÿ çàùèòà êðåñòîöâåòíûõ îâîùíûõ
êóëüòóð îò âðåäíûõ íàñåêîìûõ. Ò., «Ôàí», 1983.
3.
S.N. Alimuhamedov, B.P. Adashkevich, Z.K. Odilov, Sh.Ò. Xojayev.
Gozani biologik usulda himoya qilish. Ò., «Mehnat», 1990.
4.
À.À. Àë¸øèíà, È.Í. Çàèêèíà, Í.È. Ðàêîâñêàÿ.
Áàêòåðèàëüíûå
èíñåêòèöèäû. Ì., 1977.
5.
M.Ò. Arslanov, K.A. Asanov, A.I. Marupov, E.N. Òroitskaya
. Biofabrikalarda
katta mum kuyasi va brakonning kasalliklarini aniqlash va ularning oldini olish
boyicha qollanma. Ò., 1997.
6.
M.Ò. Arslonov, K.A. Asanov, M.I. Rashidov
. Biolaboratoriyalarda don
kuyasini kopaytirish boyicha uslubiy qollanma. Ò., 2000.
7.
M.Ò. Arslonov, M.I. Rashidov, X.X. Kimsanboyev, Sh. Muhammadaliyev,
K.A. Asanov, B.Sh. Sulaymonov
. Osimliklarni biologik usulda himoya qilishga
oid ruscha-ozbekcha lugat. Ò., «Ziyo noshir», 2002.
8.
Ã.À. Áåãëÿðîâ
. Õèìè÷åñêàÿ è áèîëîãè÷åñêàÿ çàùèòà ðàñòåíèé, Ì.,
«Êîëîñ», 1986.
9.
Í.Â. Áîíäàðåíêî
. Áèîëîãè÷åñêàÿ çàùèòà ðàñòåíèé. Ì., «Àãðî-
ïðîìèçäàò», 1986.
10.
B.G. Gariyev
. Mikrobiologiya. Ò., «Mehnat», 1998.
11.
K. Nasriddinov
. Goza kasalliklari va zararkunandalariga qarshi kurash.
Ò., «Mehnat», 1989.
12.
X.X. Kimsanboyev, D.N. Nurmuhamedov va boshq
. Sitatrogani
kopaytirish, qollash va saqlash. Ò., «Oqituvchi», 1999.
13.
X.X. Kimsanboyev, Sh.S. Muhammadaliyev va boshq
. Asalari mumi
parvarishi Ò., «Oqituvchi», 1999.
14.
X.X. Kimsanboyev, B.Sh. Sulaymonov va boshq.
Oltinkozni kopaytirish,
qollash va saqlash. Ò., «Oqituvchi», 1999.
15.
X.X. Kimsanboyev, X.X. Mirzaliyeva va boshq
. Brakonni kopaytirish,
qollash va saqlash. Ò., «Oqituvchi», 1999.
17.
Õ.Õ. Ìèðçàëèåâà
. Áèîëîãè÷åñêèå ìåòîäû áîðüáû ñ âðåäèòåëÿìè
ñåëüñêîõîçÿéñòâåííûõ êóëüòóð. Ò., 1986.
18.
A.A. Solihov, A. Abduvahobov, Sh.Ò. Xojayev
. Kosak qurtiga qarshi
ishlatiladigan feromon tutqichlardan foydalanish boyicha uslubiy korsatmalar.
Ò., 1990.
19.
À.Õ. Õàêèìîâ, Õ. Õ. Óáàéäóëëàåâ, Ð.Ê.Ñàðèìñàêîâà
. Ïðèìåíåíèå
òðèõîäåðìû â õëîïêîâîäñòâå. Ò., «Ôàí», 1990.
20.
X.X. Òillayev
. Òrixoderma vilt kushandasi. Ò., «Mehnat», 1989.
137
MUNDARIJA
Kirish ............................................................................................................... 3
1-bob.
Osimliklarni biologik himoya qilish
1.1. Òabiatda organizmlarning ozaro munosabatlari ..................................... 5
1.2. Biosenozda organizmlarning ozaro munosabatlari va biosenotik
zanjirda bir-biriga bogliqligi ..................................................................... 6
2-bob.
Qishloq xojaligi ekinlari zararkunandalarining
entomofaglari va akarifaglari
2.1. Introduksiya va iqlimlashtirish ................................................................ 12
2.2. Areal doirasida tarqatish va mavsumiy kolonizatsiyalash ...................... 12
2.3. Foydali hasharotlarni himoya qilish yollari ......................................... 13
2.4. Ozbekiston sharoitida uchraydigan foydali hasharotlar ....................... 14
2.5. Jinsiy feromonli tuzoqlardan foydalanish.
Feromonlar haqida tushuncha ............................................................... 44
1-laboratoriya ishi
Fitoseyulusni laboratoriya sharoitida kopaytirish va qollash ....................... 47
Fitomizani kopaytirish va qollash ............................................................... 49
Fitomizalarni yopiq gruntda kopaytirish ..................................................... 50
Fitomizani laboratoriya sharoitida kopaytirish va qollash .......................... 51
Òrixogrammani kopaytirish va qollash ....................................................... 52
Don kuyasini kopaytirish texnologiyasi ...................................................... 53
Birlamchi trixogrammalar avlodini yigish ................................................. 63
Òrixogrammani saqlash ................................................................................. 63
Birlamchi avlod trixogramma ishlab chiqarish uchun
biomahsulot sarflash meyori ....................................................................... 64
Brakonni kopaytirish va qollash .................................................................. 65
Brakonni mavsumiy kolonizatsiyalar usulida tarqatish ............................... 71
Oltinkozni kopaytirish va qollash .............................................................. 72
3-bob
.
Osimlik zararkunandalariga qarshi mikroorganizmlar (bakterial,
zamburug va viruslar)dan foydalanish
3.1. Bakterial preparatlarning tasir qilish mexanizmi............................... 74
3.2. Bakterial preparatlarning qisqacha tarifi .............................................. 77
3.3. Hasharotlarning zamburug kasalliklari va ular asosida
tayyorlangan preparatlar ....................................................................... 83
3.4. Hasharotlarning virus kasalligi .............................................................. 89
3.5. Virus kasalligining hasharotlarga nisbatan oziga xosligi ....................... 93
2-laboratoriya ishi
Bakterial, zamburugli va virusli preparatlarning sifat
korsatkichlarini aniqlash .............................................................................. 96
4-bob
.
Osimlik va foydali hasharotlarning kasalliklariga qarshi kurashda
mikroorganizm va antibiotiklardan foydalanish
4.1. Osimlik va hasharotlarning zamburug va bakterial kasalliklarini
izlab topish hamda ularning tahlili ......................................................102
4.2. Antibiotiklar va ularning miroorganizmlarga tasiri .............................107
4.3. Antagonist mikroorganizmlarning ahamiyati ......................................109
4.4. Osimliklarning kasalliklariga qarshi kurashda
foydalaniladigan antibiotiklar...............................................................110
4.5. Foydali hasharotlar kasalliklariga qarshi kurashda
antibiotiklardan foydalanish .................................................................114
4.6. Gi perparazit zamburuglar ...................................................................116
3-laboratoriya ishi
Òrixodermin va aspergillinni aniqlash, laboratoriyada
tayyorlash va qollash ....................................................................................117
5-bob
.
Kemiruvchi hayvonlar va zararkunandalarga qarshi kurash
5.1. Kasalliklarning tarifi ............................................................................123
5.2. Kemiruvchi hayvonlarga qarshi mikrobiologik
preparatlardan foydalanish ...................................................................125
6-bob
.
Zararkunandalarga qarshi boshqa hayvonlardan foydalanish
6.1. Zararli organizmlarga qarshi kurash.....................................................129
6.2. Suvda va quruqlikda yashovchilar yoki amfibiyalar
Amphibia ..............
130
6.3. Qushlar va sudralib yuruvchilar ............................................................131
7-bob
.
Begona otlarga qarshi biologik usulda kurash
7.1. Begona otlarning zarari ........................................................................135
7.2. Begona otlarga qarshi kurashda tabiiy
dushmanlardan foydalanish .................................................................136
7.3. Zamburugli mikrogerbitsidlarni qollash ............................................136
4-laboratoriya ishi
Fitomizaning morfologiyasi va biologiyasi .................................................138
Foydalanilgan adabiyotlar ....................................................................141
O83
JAMOA
.
Osimliklarni biologik himoya qilish
(2-nashri). Kasb-hunar kollejlari uchun oquv
qollanma. T.: «ILM ZIYO», 2013. 144 b.
UOK: 631.54 (075)
KBK 44.9ya722
ISBN 978-9943-16-151-1
MAHAMATSOLI TURGUNOVICH ARSLONOV,
MUROD IBROHIMOVICH RASHIDOV , QARSHIBOY ÕALILOV,
ABDUSALIM XOLBOYEVICH YUSUPOV,
BOTIR ABDUSHUKUROVICH SULAYMONOV
OSIMLIKLARNI BIOLOGIK
HIMOYA QILISH
Kasb-hunar kollejlari uchun oquv qollanma
2-nashri
Òoshkent «ILM ZIYO» 2013
Muharrir
I. Usmonov
Badiiy muharrir
Sh. Odilov
Òexnik muharrir
F. Samadov
Musahhih
T. Mirzayev
Noshirlik litsenziyasi AI ¹ 166, 23.12.2009-yil.
2013-yil 16-noyabrda chop etishga ruxsat etildi. Bichimi 60x84
1
/
16
. «Òayms»
harfida terilib, ofset bosma usulida chop etildi. Bosma tabogi 9,0.
Nashr tabogi 8,0. 907 nusxa. Buyurtma ¹ 69.
«ILM ZIYO» nashriyot uyi, 100129, Òoshkent, Navoiy kochasi 30-uy.
Shartnoma ¹ 29 2013.
«PAPER MAX» xususiy korxonasida chop etildi.
Òoshkent, Navoiy kochasi, 30-uy.
Do'stlaringiz bilan baham: |