O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

 
 
 
 
 
 
 
 
2.40.2- rasm.
Parallel (
a
) va 
ketma-ket (
b
) qo‗zg‗atishli 
kollektorli 
dvigatellarni 
o‗zgaruvchan tok tarmog‗iga 
ulash sxemalari va vektor 
diagrammalari 
Bir fazali kollektorli dvigatellarda aylanish yo‗nalishini o‗zgartirish 
o‗egarmas tok dvigatellaridagi kabi qo‗zg‗atish chulg‗amining (yoki yakor 
chulg‗amining) uchlarinn almashtirish bilan amalga oshiriladi. 
Kichik quvvatli (150 W gacha) bir fazali kollektorli dvigatellarda 
kompensatsiyalovchi chulg‗am ham, qo‗shimcha qutblar ham bo‗lmaydi, chunki 
quvvat kichik va taminlovchi tokning chastotasi 50 Hz bo‗lganda kommutatsiya 
sharoiti busiz ham qoniqarli bo‗ladi. 
Bu dvigatellar o‗zgarmas va o‗zgaruvchan tok tarmog‗idan ham ishlay oladi, 
shuning uchun ular universal kollektorli dvigatellar deb ataladi. Universal 
kollektorli dvigatellarda nominal yuklamada o‗zgarmas va, o‗zgaruvchan tokda 
ham taxminan bir xildagi tezlikka erishishga harakat qilinadi. Bunga elektr dvigatel 
qo‗zgatish chulg‗amini tarmoqlangan qilib yasash bilan erishiladi; dvigagel 

---

131 
o‗zgarmas tok tarmog‗idan ishlaganda qo‗zg‗atish chulg‗amidan to‗la 
foydalaniladi, o‗zgaruvchan tok tarmog‗idan ishlaganda esa qo‗zg‗atish 
chulg‗amining faqat bir qismi ulanadi (2.41-rasm). 
Bundan tashqari, o‗zgarmas va o‗zgaruvchan tok tarmoqlaridan ishlaganda 
qo‗zg‗atish o‗ramlar sonini o‗zgartirish dvigatelning o‗zgarmas hamda 
o‗zgaruvchan tokdagi xarakteristikalarini birmuncha yaqinlashtirishga imkon 
beradi. Xarakteristikalarining to‗g‗ri kelmasligini elektrdvigatel o‗zgaruvchan tok 
tarmog‗idan ishlaganda tokning katgaligi va fazasiga yakor hamda qo‗zg‗atish 
chulg‗amlarining induktiv qarshiliklari ta‘sir etishi bilan tushuntirish mumkin. 
Biroq, qo‗zg‗atish chulg‗amining o‗ramlar sonini kamaytirish faqat nominalga 
yaqin bo‗lgan yuklamadagina xarakteristikalarning yaqinlashishini ta‘minlaydi. 
2.41- rasm
. Kollektorli universal dvigatelning sxemasi va ish xarakteristikasi. 
Universal dvigatellarning stator toki 
I
1
ning qiymati o‗zgaruvchan tok 
tarmog‗idan ishlaganda, shu elektr dvigatel tarmog‗idan ishlagandagiga qaraganda 
kattarok bo‗ladi, chunki o‗zgaruvchan tok, aktiv tashkil etuvchidan tashqari yana 
reaktiv tashkil etuvchiga ham ega. 
Universal dvigatellarning FIK o‗zgaruvchan tokda magnit isroflarning 
oshganligi sababli o‗zgarmas tokdagiga nisbatan past bo‗ladi. Kollektorli universal 

---

132 
dvigatellarning qo‗llanish sohalari etarli darajada keng: ularavtomatikada, turli 
elektr asboblarining, uy-ro‗zg‗or elektr asboblarining va h.k.larning yuritmalarida 
ishlatiladi.