O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi

mulki xiroj 
va 
mulki ushr 
(daxyak) ham mavjud bo‗lgan. 
Mulki hurr yohud mulki holis ayrim olingan yirik yer egalariga taalluqli bo‗lgan 
yer egaligi hisoblangan. U yer solig‗idan ozod hisoblangan. Mulki hurr egasi doimo 
amaldagi amir tomonidan berilgan yorliqda ega bo‗lishi shart bo‗lgan va aynan shu 
yorliq tufayli u yer solig‗idan ozod qilingan. 
Mulki xiroj esa dehqon ahli foydalanayotgan yerlarga nisbatan ishlatilgan atama 
hisoblangan. Ushbu er egaligiga ega bo‗lgan er egalari bemalol, erkin holatda o‗z 

---

165 
erlarini sotish, uni meros qoldirish va sovg‗a qilish huquqiga ega bo‗lishgan. Ushbu 
er egalaridan yer solig‗i esa yerdan olingan hosilning uchdan bir ('/
3
) qismiga qadar 
olinishi belgilangan. Ammo amirlikning turli hududlarida olinadigan er solig‗i 
miqdori bir xil bo‗lmagan (har bir hududda o‗rnatilgan va belgilangan urf-odat va 
tartibga ko‗ra er solig‗i miqdori hosilning uchdan biri to beshdan biri qismiga qadar 
bo‗lgan va u tarixda 
taamuli kadim 
deb yuritilgan). 
Mulki ushr yerlari va dahyak erlardan hosilning undan biri (10/1) hisobida 
ulamo va ruhoniylar foydasiga soliq olingan. Dahyakdan olingan soliq, asosan, 
madrasa talabalari uchun nafaqaga, amir saroyida qur‘on o‗quvchini ta‘minlash va 
boshqa hayriya tadbirlariga sarflangan. 
Vaqf erlari, asosan, ayrim diniy muassasalar- machitlar, mozorlar, xonaqoh, 
madrasalarga yer uchastkalarini meros qoldirish va hayr-ehson qilish natijasida 
vujudga kelgan bo‗lib, u yer egaligining alohida bir kategoriyasini tashkil etgan. 
Ushbu yerlardan kelgan foyda mutavalli ihtiyoriga kelib tushgan. Mutavalli, 
asosan, vaqf egalari avlodlaridan tayinlangan. U vaqf hujjatlariga asoslangan holda 
foydani taqsimlab chiqishi lozim bo‗lgan. 
Rasmiy ravishda vaqf erlarini sotish taqiqlangan, ammo manbalar va 
hujjatlarning guvohlik berishicha amirlik tarixida vaqf erlar ham sotilgan, ham sotib 
olingan. Vaqf erlardan davlat foydasiga soliqlar undirilgan
1
. 
Buxoro memorchiligiga nazar soladigan bolsak, Buxoro me‘morchiligi va 
qurilish ishi qadimiy tarixga ega. Biz o‗rganayotgan davr haqida ko‗plab olimlar ham 
o‗z izlanishlarini olib borganlar. Bular, E.Eversman, N.Xanikov, P.P.Sнubinskiy, 
I.I.Umnyakov, 
V.V.Bartold, 
O.A.Suxareva, 
E.K.Meyendorf, 
M.I.Rempel, 
G.A.Pugachenkova, P.Savelev, mahalliy tarixchilardan, Muhammad Ali Baljuvoniy, 
A.M.Muxamаdjonov va boshqalar. 
Buxoro XIX asrdagi va XX asr boshlaridagi me‘moriy an‘analarga murojaat 
etar ekanmiz bu hududda alohida me‘moriy an‘ana mavjud bo‗lganligini guvohi 
bo‗lamiz. Buxoro me‘morchilik maktabi an‘ana bo‗lib qolgan uy-joy 
me‘morchiligining yorqin namunalarini o‗zida mujassam etgan. 
Mahobatli inshootlardan xon saroyi – «ark», Miri arab minorasi, masjidi, 
madrasasi, karvonsaroyi o‘sha davr ko‘rki xisoblangan. 
Muhammad Ali Boljuvoniy ―Tarixi Nofeiy (Foydali tarix)‖ asarida ― Bu 
shaharda 196 ta mahalla, 299 ta besh vaqt nomoz o‗qiladigan masjid mavjud‖, deb 
Buxoro shahri atrofini devor va qal‘alar o‗rab turishi va unda 11 ta darvoza 
o‗rnatilganligi haqida ma‘lumot beradi..
Buxoroda 300 ga yaqin masjidlar mavjud edi. Ko‗pgina masjidlar uncha katta 
bo‗lmay ularga 100 nari borsa 150 kishi sig‗gan. ―Bu bildai foxirada avliyo va 
taqvodorlar ko‗pdir. Kariyib 400 ta madrasasi, bir qancha qabristonlari va 
qorixonalari mavjud‖
Dastlab XVIII asr boshida Buxoro Registonining g‗arb tomonida Ark (xon 
o‗rdasi va qarorgohi) qarshisida Boloi - Hovuz masjidi (1712 y) qurilgan. 
Aytib o‗tilgan Boloi - Hovuz masjididan tashqari XVIII asrda Buxoroda yana 
Domla Tursunjon madrasasi (1796-1797), Xalifa Xudoydod inshooti majmuasi 
1
Холиқова Р. Россия-Бухоро: тарих чорраҳасида. Тошкент, Ўқитувчи. 2005 й, Б. 49-69. 

---

166 
(1777 yil) bir vaqtda qurilishi boshlangan ikkita Rahmonqul va Elnazar elchi 
madrasalari ham shu (1794-1795) davrga mansub. 
XVIII asrda Buxorodan 30 km masofada so‗fiy ayollari xonaqosi Qiz-bibi 
me‘moriy majmuasi qurilgan. 
Buxorodagi qadimiy tarixga ega bo‗lgan yana bir ko‗rkam inshoot bu 
Sitorai Mohihossadir. Sitorai Mohihossa saroyi 
shaharning shimoliy qismida qurilgan bo‗lib,
uning eski qismi Amir Nasrullo va Amir Muzaffar 
davrida bunyod etilgan. Sitorai Mohihossa 
saroyining yangi binolari Amir Abdulahatxon 
davrida qurilgan. Saroyning qadimgi binosini usta 
Xo‗ja Hofiz, usta Nasrullaboy, usta Ostanaqul va 
boshqa xalq ustalari qurgan. Bu binoning 
bezashda xalq ustalari o‗yma ganchkorlikda va 
devorlarga sur‘at solishda ajoyib mahorat 
namunalarini 
ko‗rsatganlar. Ganchga zargarlikka xos nozik 
san‘atkorlik bilan ishlangan naqshlar va shu 
naqshlarning ko‗rinishiga mos qilib juda ustalik bilan oralariga o‗rnatilgan katta-katta 
oynalar binoga qandaydir salobat bag‗ishlaydi. 
Sitorai Mohihossani yangi binolarini qurilishini Mirzo Ustamehdin, injenerlik 
ishlarini Margulis olib borgan. Sitorai Mohihossani arxitektura ko‗rinishi badiiy 
bezaklarini 
amalga 
oshirishda 
xalq 
ustalarining mehnatiga tan bermay iloji yo‗q. 
Saroy binosining qurilishiga dastlab usta 
Abdurahim Hayotov, keyinchalik usta Shirin 
Murodov jalb qilingan. ―Oq saroy‖ usta 
Shirin Murodov ijodining namunasidir. U 
bilan birga ganchkorlardan usta Xo‗jaqul, 
usta Xo‗jaqurbon faoliyat olib borgan. 
Yog‗och o‗ymakorligi ishini saroyda Qora 
Chubin, Abdug‗afur amalga oshirgan. ―Oq 
saroy‖ va ayvon 1912-1914 yillar oralig‗ida 
qurib bitirilgan. 
Sitorai Mohihossaning yangi qurilgan 
binosiga rus podshosi amaldorlarini qabul 
qilishgan bo‗lsa eski binosida mahalliy boylar va tadbirkorlarni qabul qilingan. 1807 
yilda Buxoroda shaharning Mozoriston darvozasi qismida, badavlat turkman Xalif 
Niyozqul mablag‗iga noodatiy bo‗lgan Xalif Niyozqul madrasasi qurilgan. Mazkur 
madrasa «Chor Minor» (To‗rt minora) nomi bilan ham mashhur. Madrasa o‗z ichiga 
ikki tomonlama bir qavatli xujralardan iborat hovli, ustunli ayvoni bo‗lgan, yozgi 
masjid toshlar bilan sayqallangan hovuzni o‗z ichiga qamrab olgan. Madrasa
o‗ziga xos betakror kirish qismi- to‗rt ravoqli gumbaz burchaklaridan moviy 
gumbazchalari bo‗lgan to‗rt minora qad ko‗targan bo‗lib, ularning har biri o‗ziga 
xos naqshlar bilan ziynatlangan bo‗lib bu alohida qiyofa aks etadi. 

---

167 
Uch minora yordamchi xonalar vazifasini o‗tagan. To‗rtinchi minorada ikkinchi 
qavatga, ya‘ni kutubxonaga olib chiquvchi zina qurilgan. E‘tiborlisi shuki, Chor-
Minor madrasasining har bir to‗rt minorasi turlicha shakl o‗zgacha bezagi bilan 
ajralib turadi. Mahalliy aholining inoyat qilishlaricha , agar diqqat-e‘tibor bilan 
kuzatilsa, har bir minoraning ziynatida hoch, yarim oy, buddaviy g‗ildirak ramzlarini 
uchratish mumkin. Ustalar har bir minorada to‗rt asosiy dinni bittadan tasvirlashga 
intilganlar deb hisoblashadi. 
Hovlida bir talay daraxtlar orasida asosiy kirish 
qismining o‗qidan chetroqda
katta suv havzasi toshlar bilan terilgan zinasimon hovuz joylashgan». 
Buxoro me‘morchilik maktabi arxitektura o‗ymakorlik, ganchga va yog‗ochga 
naqsh ishlashning o‗ziga xos yaxlit bir uslubini ilgari surdi.
Xalq ustalari bir sur‘atda bo‗rttirma naqshlarni bir-biridan ajratish usulini 
o‗zgartirish yo‗li bilanoq, bu sur‘atga tamomila boshqa tus berdilar. Ularning ijodida 
asrlardan buyon ishlanib, mukammallashib kelayotgan o‗ymakorlik turlaridan – 
pardoz hammadan ham izchillik bilan aks ettirilgan. O‗ymakorlik turlarini xillarga 
bo‗lishda fonning xarakteri, relefning ko‗ndalang kesimi, zinadorligi va ko‗p xilligi 
asos qilib olinadi. 
Shaharning o‗rtasida Afrosiyob qurdirgan bir 
qal‘a bor. Hozir uni Arki Oliy deydilar. Buxoroning 
eng taniqli arxitektura bo‗lgan qarorgoh (Ark) - ulkan
fortifikatsion er inshooti hisoblanadi. U 16-20 metr 
baland qilib uyulgan tepa ustida joylashgan. 
Qarorgohda: hokimlar saroyi, saroy mahkama 
arboblari va lashkarboshilar saroyi hunarmandlar 
ustaxonalari, xazina, qurol-aslaha xona, qarindosh-
urug‗lar va saroy ayonlari xonalari, kiyim-kechak, 
gilamlar, qurol-yarog‗, saroy boyliklari xonalari 
joylashgan. 
Registon maydoni uzra qad ko‗targan Buxoro Arki, hukmronlikning 
dahlsizligi va ulug‗vorligining ramzi hisoblanadi. Buxoro Arki tarhda to‗g‗ri 
konfiguratsiyaga ega bo‗lgan, maxsus balandlikka joylashgan, alohida 
mustahkamlangan inshootdir, maydoni tahminan 4,2 gektarni tashkil etadi. U: biri 
Shahristonga, boshqasi robodga olib chiquvchi ikki darvozaga ega bo‗lgan.Arablar 
istilosiga qadar Arkda shahar hokimlari-buxorxudotlar yashadi. Somoniylar davrida 
(IX-X asrlar) Ark qaytadan qurildi, hamda devor va mezanalar bilan 
mustahkamlandi. (Shimoliy-g‗arbiy tomondagi mezananing o‗rni hozirgacha 
saqlangan). Qoraxoniylar sulolasi davrida (XII asr) va mo‗g‗ullar bosqinchiligi 
vaqtida (XIII asr) Ark bir necha marta vayron qilindi. Ark XVI asrda Shayboniylar 
sulolasi davrida hozirgi qiyofasiga kirdi. 
Arkning aksariyat ko‗p binolari mang‗itlar sulolasi hukmronligi davrida 
qurilgan. Qarorgohning tantanavor kirish qismi ikki minora bilan qurshab olingan. 
Minoraning yuqori qismida yaxshi saqlanib qolgan xonalar va shahar qorovuli uchun 
terassalar galareyalar bilan bog‗langan. Asosiy darvozaga pandus (qiya yo‗lak)
orqali ko‗tarilgan, qaysiki usti yopiq uzun dahliz orqali jome‘ masjidiga olib borgan. 

---

168 
Dahliz yoni bo‗ylab , suv (obxona), qo‗m (regxona) va mahbuslar uchun kameralar 
(qamoqxona-zindon) joylashtirilgan. 
G‗arb tomonda: podsho taxti «ko‗rinish-xona» (XVII asrda qurilgan), juma 
masjidi (XVIII asr), amirning bosh vaziri, «qushbegiy-bolo» (XIX-XX asr), qutlov 
hovlisi «salomxona» (XIX-XX asr) va otxona, «sais –hoj» (XIX-XX asr) joylashgan. 
Janubiy qismda: Xonaqo masjidi (XIX asr) va amir hammomining qoldiqlari 
(XIX asr) saqlanib qolgan. 
Shimoliy qismda–Battol – G‗ozi xonaqasi (XVIII asr) va «Childuxtaron» (40 
qiz) masjidi; mazkur masjid amir Nasrullo farmoniga binoan qatl etilgan qirq qiz 
xotirasiga (XVIII asrda) qurilgan. 
Bugungi kunga kelib, o‗tmish me‘morlari yaratgan va barchani hayratga solib 
kelayotgan yodgorliklar bilan tanishish, ularga aloqador tarixiy manbalarni qunt bilan 
o‗rganish kun tartibidagi muhim masalalardan biridir. Zero, madaniy merosni chuqur 
egallash, undagi ijobiy jihatlarni uzviy rivojlantirish kelajak avlod ma‘naviy takomili 
uchun hal qiluvchi ahamiyatga egadir
1
.