|
Mahmud Qoshg‗ariy
(11 asr)Turkshunoslik ilmi asoschisi, qomusiy olim.
Qoshgarda tug‘ilib Buhoro va Nishopurda talim olgan.
Uning
―Devoni lug‗ati- turk‖
va ―Javohiri-nahv‖ ―Turk tili sintaksisi asoslari‖ va boshqa asarlarini yozadi. Uni ilm
olamida tanitgan ―Devoni lug‗ati-turk‖ asaridir. Bu asarda o‘sha davrda turkiy tildagi
so‘zlar va iboralar to‘plangan va ular arabchaga tarjima qilinib, izohlab berilgan.
Asarga Mahmud Qoshgariy tuzgan dunyo haritasi ,dunyoning doira shaklidagi tasviri
ham ilova gilingan.Uning markazida Markaziy Osiyo joylashgan.11 asr geografiy
ilmining namunsi bo‘lmish bu harita Qoshgariyning qomusiy olimligidan dalolatdir.
Ahmad Yugnakiy(12-13 asrlar)
Mashur shoir,Yugnakiy Qishlogida tugilgan.
Adib Ahmad Yugnakiy salohiyatli shoir va odob –ahloq muallimidir.
Yusuf Xos
Hojib
(tug‗ilgan va vafot etgan yili noma‘lum)ning faqat ―Qutadg‗u bilik‖(‖Baxt-
1
Брагинский И.С. Абу Абдаллах Джафар Рудаки. -М.: Наука главная редакция восточной литератураы, 1989.-
132 с.
108
saodatga boshlovchi bilim‖) deb nomlangan didaktik, badiiy-falsafiy asarigina
bizgacha etib kelgan
Halifalikdan ajralib chiqqan mustaqil davlatlar Somoniylar, Qoraxoniylar,
Saljuqiylar va G‗aznaviylar, Xorazmshohlar davrida shaharlarda masjidlaru-
madrasalar qurilishiga e‘tibor berila boshladi. O‗rta Osiyoda
me‘morchilik san‘ati
gurkirab rivojlandi. Buxoroda dastlabki Madrasa Kovushdo‗zlar timi yaqinida barpo
kilindi. Qonunshunoslar uchun ham maxsus ―Faqihlar madrasasi‖ qurdirilgan.
IX- X asr me‘morchiligining rivojlanish yo‗llarining saqlanib qolganligini
ko‗plab masjidlar misolida ham kuzatish mumkin. Yozma manbalarda qayd
qilinishicha, Somoniylar davridagi ko‗pgina masjidlar o‗z vaqtida arablargacha
bo‗lgan ibodatxonalarning masjidga moslashtirish asosida qurilgan. Ular bir xonali
bo‗lib, masjidning tomlari ustunga tayanib turgan. Masjidlarning tomi odatda gumbaz
shaklida bo‗lgan. Manbalarda, ayniqsa, mehroblari shaklli, yozuvli kiliib qirqilgan
g‗ishtlar, o‗yma ganchlar va hatto tilla suvlar bilan bezalgan. Bu davrga oid masjidlar
to‗g‗risida
so‗z
yuritilganda,
Buxorodagi
Mag‗oki
Attoron,
Poykand
masjidi,Termizdagi Chorustun,
Shahristondagi Childuxtaron masjidlarini qayd qilish
mumkin. Bu yodgorliklar O‗rta Osiyoda diniy me‘morchilikning rivojlanish yo‗llarini
kuzatish imkoniyatini berdi.
Narshaxiyning yozishicha, amir Nasr ibn Ahmad Buxoro Registonida o‗zi
uchun katta saroy qurdirgan va uning qurilishiga katta mablag‗ sarflagan. Saroyning
oldida devonlar uchun binolar qurilgan. Amir va hokimlar saroyi Nishopur, Marv,
Samarqand va boshqa shaharlarda ham bo‗lgan. Bu saroylar o‗zlarining kattaligi va
go‗zalligi bilan ajralib turgan. Ko‗p hollarda bunday saroylar hushmanzara joylarda,
bog‗lar ichida bunyod etilgan.
Somoniylar davridayoq yirik shaharlar bo‗lgan Samarqand, Buxoro,
Termiz,
Marv Qorahoniylar davrida yanada kengaydi. Bu shaharlar endi uch
qismli —
ark,
shahriston, rabotdan iborat edi. Termiz shahridagi saroy
shahar
mudofaa devorlaridan
tashqarida, bog‗lar orasida joylashgan va 10
gektarga
yaqin maydonni ishg‗ol etgan.
X asrlarga kelib binokorlikda qurilish tartibi o‗zgara boshladi. Buxoroda
qurilgan Ismoil Somoniy qabri ustiga pishiq g‗isht bilan qurilgan go‗zal maqbara
to‗rtburchak shaklida bo‗lib, tomi gumbaz qilib yopilgan. To‗rtburchakdan nayzali
ravotlar yordami bilan sakkiz qirrali shaklga o‗tilgan. Shu bilan birga bu bino to‗rt
fasadlidir. Uning to‗rtala tomoni ham bir xil, old tomonidek bezatilgan. Ismoil
Somoniy maqbarasini qurishda va bezatishda o‗sha davr uchun xos bo‗lgan me‘moriy
xususiyatlardan ham ko‗p foydalanilgan. Masalan, binoning tashqi burchaklariga
ustunlar o‗rnatish. Bino
ichidagi
bunday shakldagi, shuningdek, dumaloq manzarali
maydonlar ham
islomgacha
bo‗lgan yodgorliklarda
uchraydi.
Qorahoniy hukmdori Shams ul
Mulk
Buxoro yaqinida saroy, Hazara
qishlog‗i
yaqinida Dingaron masjidini va uning yonida Baroti Malik nomi bilan mashhur
bo‗lgan karvonsaroy qurdiradi.
Buxoro shahrida 1127 yilda Qoraxoniy Arslonxon tomonidan Poyi Kalon
ansambli qurilgan. Unga Kalon masjidi va Minorayi Kalon ham kirgan. Minorai
Kalon Markaziy Osiyodagi eng baland minora bo‗lib, diametri 9 metrni, balandligi
46,5 metrni tashkil etadi. Vobkentda XII asrning oxirida Buxoro sadri Abdulaziz II
tomonidan qurilgan minorani, Jarqo‗rg‗onda (Surhondaryo viloyati) Qoraxoniylar
109
tomonidan 1108-1109 yillarda barpo etgan minorani, shuningdek, Buxorodagi
Nomozgohni va Attoriy masjidini alohida ta‘kidlab o‗tish mumkin.
XI-XII asr boshlarida Xorazmda ham ko‗pgina binolar qad ko‗tardi, jumladan,
Urganchdagi Faxriddin Roziy va Shayx Sharif maqbarasini, ko‗plab karvon
saroylarni, Buronqal‘a, Naifqal‘a va boshqalarni aytib o‗tish mumkin. Shuningdek,
ayni shu vaqtda Xivadagi Ichan qal‘a ansambliga asos solindi. X asrda Samarqand
yaqinidagi Tim qishlog‗ida Arab ota maqbarasi, XII asrda Marvda Sulton Sanjar
maqbarasi, XI asrda O‗zgandagi Qoraxoniylar maqbarasi, ko‗plab karvonsaroy va
robotlar qurilganki, bu binolar o‗sha davr arxitekturasining yorqin misoli bo‗la oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
