O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi

Abu Bakr Muhammad ibn Jafar Narshaxiy (899-959). 
Buxoro yaqinidagi 
Narshax (hozirgi Vobkent tumanida) qishlog‗ida tavallud topgan. Uning faqat ―Tarixi 
Buxoro‖ (―Buxoro tarixi‖) asari bizgacha etib kelgan. Asar ―Tarixi Narshaxiy‖, 
―Taxqiq ul-viloyat‖ (―Viloyat haqiqatini aniqlash‖), ―Axbori Buxoro‖ (―Buxoro 
haqida xabarlar‖) kabi nomlar bilan ham atalib kelingan. Asar 943-944 yillarda 
yozilib, Buxoro hukmdori Amiri Hamid Abu Muhammad Nur ibn Nasr ibn Ahmad 
ibn Ismoil as Samoniyga bag‗ishlangan. ―Tarixi Narshaxiy‖ asari o‗sha davrga oid 
ma‘lumotlarni va Somoniylar sulolasi tarixini bayon etuvchi manba hisoblanadi. Bu 
asarning Narshaxiy tomonidan yozilgan dastlabki asl nusxasi saqlanib qolmagan. 
Uning bizgacha etib kelgan kismi 1128 yilda Quva shahridan bo‗lgan Abu Nasr 
Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr al Kubaviy arab tilidan fors tiliga qisqartirib tarjima 
qilgan nusxasidir. Undan keyingi yillarda ham Narshaxiyning asari bir necha tahrirga 
uchragan, ba‘zi 
matnlari 
qisqartirilgan 
va so‗nggi voqealar asosida to‗ldirilgan. Abu 
Nasr 
Ahmad Qubaviy
asar matnini qisqartirish bilan chegaralanmay, balki Tabariy 
Abu 
Hasan Nishopuriyning ―Hazoiq ul ulum‖, 
Ibrohimning ―Axbari
Muqanna‖ 
kabi asarlaridan 
foydalanib, uni to‗ldiradi. Ana shu 
tariqa, Buxoro tarixiga 
Narshahiy yashab o‗tgan davrdan keyingi, 1178-1179
yillar
dan 
1220 
yillarga qadar bo‗lib o‗tgan tarixiy 
voqealar kirib qolgan.
Abu Rayhon Beruniy
(973-1048) qomusiy olim 
bo‗lib, fizika, matematika, astronomiya, geodeziya, tarix, 
geografiya va bir necha boshqa fanlarni puxta egallagan. 
U o‗z ona tili xorazm tilidan tashqari yana bir 
qancha tillarni-so‗g‗diy, fors, hind, yunon va qadimgi 
yaxudiy tillarni ham o‗rgangan. U Hindistonda bo‗lar 
ekan, tez orada nafaqat Hindiston tarixi, madaniyati, hatto sanskrit tilini ham 
o‗rganadi. Xorazmdagi Ma‘mun akademiyasining eng ko‗zga ko‗ringan faol 
ishtirokchilaridan birigaaylanadi. Shu bilan birga u shoh Ma‘mun II ning eng yaqin 
maslahatchisi sifatida mamlakat siyosiy ishlarida ham faol qatnashadi.
Beruniy Urganchda yashagan davrda Ibn Sino bilan yozishmaolib borgan. 
Bizgacha ularning savol-javoblaridan 18 tasi etib kelgan. Bu yozishmalar 

---

97 
Beruniyning tabiat falsafasi va fizika masalalari bilan qanchalik qiziqqanligidan 
guvohlik beradi. Savol-javoblarning mazmunida Aristotelning aql bilan his etish 
orqali chiqargan xulosalariga Beruniy o‗zining tuzatish va tajribaorqali aniqlagan 
xulosalarini qarshi qo‗ygan. Ibn Sino esa Aristotelni himoya qilgani ma‘lum bo‗ladi. 
1017-yilda Mahmud G‗aznaviy Xorazmni bosib oldi va Beruniyni ham 
Xorazmshoh saroyidagi bir qanchaolimlarni G‗azna shahrigaolib ketadi. Beruniy 
G‗azna shahrida 1017 yildan to 1048 yilgacha hayot kechirdi va ilm-fan hazinasiga 
bebaho hissasi bo‗lgan nodir asarlarini yaratdi. 
Beruniy ijodi namunalari quyidagi asarlarda berilgan: «Osoru ul boqiya», 
―Hindiston‖, «Geodeziya», «Saydana», «Mineralogiya» va boshqalar. 
Abu Ray
h
on Beruniy faoliyatiga 
h
aqqoniy ba
h
o berar ekan, amerikalik fan 
tarixchisi Sarton XI asrni «Beruniy asri» deb ta‘riflaydi. 
Beruniy Xorazm, Kat, Gurganj bilan bog‗liq joylar, sha
h
ar va qishloqlarning 
jug‗rofiy kengliklarini va ular orasidagi masofalarni aniqlab, ushbu joylar tushirilgan 
er kurrasi modelini yasadi. Bu insoniyat tarixida ilk bor yaratilgan yarim shar 
ko‗rinishidagi o‗ziga xos globus edi. Beruniy o‗z tadqiqotlarida 
h
ozirgi Amerika 
qit‘asining mavjudligiga
h
am ishora qilgan allomadir. 
Abu Ray
h
on Beruniyning buyukligi o‗sha davrning deyarli barcha fanlariga 
qo‗shgan betakror ilmiy merosida yanada yashgan betakror ilmiy merosida yanada 
yashgan betakror ilmiy merosida yanada yashgan betakror ilmiy merosida yanada 
yashgan betakror ilmiy merosida yanada yaqqol namoyon bo‗ladi. Mash
h
ur 
sharqshunos olim A.M.Belenitskiy Beruniyning «Mineralogiya» asarini arab tilidan 
rus tiliga tarjima qilgan. Mana shu tarjima jarayonida bu asar ta‘sirida 
A.M.Belenitskiy turli minerallar to‗g‗risida 14 ilmiy maqola yozgan. Olimning
ta‘kidlashicha, bu asar bundan ming yil avval yozilgan bo‗lsa-da shunchalar 
mukammal bitilganki, minerallar va ularning 
h
ozirgi eng zamonaviy 
laboratoriyadalargina aniqlanishi mumkin bo‗lgan xossalari shu darajada aniq 
berilgan. Bundan aql lol qoladi. 
Beruniy o‗zining birinchi astronomik tajribalarini 16 yoshida Kat sha
h
rida 
boshlagan. Beruniy Jurjon saroyida xizmat qilgan davrida uning «Qadimgi 
xalqlardan qolgan yodgorliklar» asari yaratiladi. Bu asar muallifning ko‗p qirrali ilm 
so
h
ibi ekanini namoyish etadi va unga juda katta shu
h
rat keltiradi. Beruniy
Jurjonda 10 dan ortiq yirik asarlarini bitishga muyassar bo‗lgan. Beruniy 1005 
yilda vatani 
Xorazmga
q
aytadi. Xorazmning yangi hukmdori Abu Abbos Ma’mun 
i
bn Ma’mun Beruniyni 
o‗
z saroyida katta izzat-hurmat bilan 
q
abul 
qilgan. 
Beruniyning ushbu turlicha fanlardagi ijodi va muvafaqqiyati uning tom ma‘noda 
qudratli shaxs va cheksiz bilim so
h
ibi ekanligini ko‗rsatdi va uning nomini 
mangulikka mu
h
rladi.