O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

NORMAL ANATOMIYA VA NORMAL
FIZIOLOGIYA FANLARI
O d a m a n a t o m i y a s i odam organizmining shakli, tuzilishi, uning 
rivojlanish jarayoni, ayni vaqtda har bir a’zoning jinsiy jihatdan va yoshga 
qarab bo'lgan tafovutlari, shuningdek, muhit sharoitlarining a’zolar tuzilishi 
hamda vazifalariga ta’sirini o'rganadi.
Qadimda anatomiya fani a’zolami alohida-alohida o'rganib, ularning 
o'zaro munosabatini, organizmning bir butunligini hisobga olmasdan, 
faqat dalillar to'plash bilan chegaralangan. Hozir bu fan a’zolarning o'zaro 
munosabatini, ularning bir sistemaga birlashish qonuniyatlarini o'rga- 
nishda organizmning yagona sistema ekanligini, uning tashqi muhit bilan 
chambarchas bog'liqligini, a’zolarning shakli bilan funksiyasi bir-biriga 
bevosita aloqador ekanini nazarda tutadi.
Odam organizmi murakkab tuzilganligi, mehnat qilishga layoqatliligi 
bilan hayvon organizmining tuzilishidan farq qiladi. Anatomiya ana shu 
tuzilish, rivojlanish qonuniyatlarini uning evolutsion taraqqiyot qonunlari
— filogenezini tashqi muhit va sharoitga muvofiq tuzilish jarayoni — 
antropogenez bilan qiyoslab o'rganadi. Bu bilan qiyosiy anatom iya 
shug'ullanadi.
Odamning tug'ilguncha bo'lgan jarayoni, ya’ni homilaning ona qomi- 
da o 'sib , rivojlanishini em briologiya o'rgansa, tug'ilgandan keyingi 
hayotining oxirigacha bo'lgan jarayonni «yoshga doir» anatomiya o 'rg a­
nadi.
Organizm tuzilishining jinsiy xususiyatlari, jinsiy tafovutlar va ularning 
o'ziga xos tomonlari ham anatomiya o'rganadigan masalalar jumlasiga kiradi. 
Bulardan tashqari, anatomiya a’zolaming individual xususiyatlari, ularning 
o'zaro 
munosabatlari, joylanish proyeksiyalari — topografiyasini ham 
o'rganadi. Chunki odam organizmi ona qomida, ayniqsa tug'ilgandan keyingi 
rivojlanish jarayonida muhit ta’sirida o'ziga xos xususiyatlami kasb etadi. 
Shu bilan birga organizmning shakllanish va rivojlanishiga odam yashab 
turgan joylarning iqlimiy-geografik sharoiti, ijtimoiy tuzum ham ta’sir 
ko'rsatadi. Buni antropologiya o'rganadi.
Odam organizmi a’zolarining tuzilishi, ularning vazifalariga bog'liq 
holda shakllanib boradi. Buni funksional anatomiya fani o'rganadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Fiziologiya organizmni, a’zolar sistemasi va alohida a’zolar, to'qimalar, 
hujayralaming hayotiy normal faoliyatini o'rganadi. Bunda yosh, jins va 
atrof-muhitning organizmga bo'lgan ta’siriga ham ahamiyat beriladi. Shu 
jihatdan anatomiya bilan fiziologiya fanlari o'zaro chambarchas bog'langan 
bo'lib, ular biologiyaning ajralmas qismidir. Biologiyada morfologiya fani 
organizm, a’zolaming tuzilishi va shakllarini o'rgansa, fiziologiya fani 
ularning hayotiy vazifalari bilan shug'ullanadi.
A ’zolaming ichki tuzilishi, ularni tashkil qilgan to'qim alar, hujayralami 
gistologiya, a ’zolarning kasallik holatidagi tuzilishini patologik anatomiya 
o'rganadi.
Odam anatomiyasini o'zlashtirishni osonlashtirish uchun bu fan shartli 
ravishda bir necha sistemaga ajratib o'rganiladi (sistematik anatomiya).
Sistematik anatomiya suyaklar — osteologiya, suyaklarning o'zaro 
birlashishi (bo'g'im lar) — artrologiya, muskullar — miologiya, ichki 
a ’zolar sistemasi — splanxnologiya, qon tomirlar sistemasi — angiologiya, 
ichki sekretsiya bezlari — endokrinologiya, sezgi a’zolari — esteziologiya 
va nihoyat, nerv sistemasi — nevrologiya bo'lim laridan iborat. Bu bo'lim
a ’zolarning tuzilishi, shakli, ularning o'zaro munosabatlarini o'rganadi.
Topografik anatomiya esa a’zolarning tuzilishi, shaklidan tashqari, 
ularning o 'z a ro m unosab atlari, chegarasi va tanadan tashqaridagi 
proyeksiyalarini ham o'rganadi.
Shunday qilib, anatom iya fani odam organizm ining tuzilishi va 
funksiyalarini ularning evolutsion rivojlanish prinsipiga bog'lab, atrof- 
muhit ta’sirida shakllanish qonuniyatlarini aniqlaydi va yoshga, ishlash 
sharoitiga hamda vazifalariga qarab rivojlanishini dialektik qonuniyatlar- 
ga asoslangan holda o'rganadi.
Funksional anatomiya yoki normal fiziologiyada hujayralaming o'zaro 
m unosabati, to 'q im a va a ’zolarning bajaradigan hayotiy vazifalari 
o'rganiladi. H ujayralar fiziologiyasi (sitofiziologiya) atrof-m uhitning 
hujayralarga ta’siri, hayotiy munosabati bilan shug'ullansa, qiyosiy fizi­
ologiya turli organizmlarda boradigan jarayonlarni bir-biriga taqqoslab 
yoki har bir shaxsning hayotidagi turli fiziologik jarayonlarni o'rganib 
boradi. Xususiy fiziologiya esa organizmdagi a’zolar yoki a’zolar sistemasi 
(hazm qilish, qon tomir sistemasi va h.k.) vazifalarini o'rganish bilan 
shug'ullanadi.
Bulardan tashqari, fiziologiya odam organizmida jismoniy mehnat va 
yoshga qarab kuzatiladigan o 'zg arish larni ham da turli taom larning 
organizmga ta’sirini ham o'rganadi. Bu xususiyatlarni fiziologiya, asosan, 
hayvonlarda o'tkaziladigan turli tajribalar orqali aniqlaydi. Bunda ko'proq 
a ’zolami kesish (operatsiya qilib) yoki payvandlash (bir a’zoni boshqa 
organizmga ko'chirib ulash), nervlar, qon tomirlarni kesish yoki turli 
biotoklar ishlatish usullaridan foydalaniladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Odam anatomiyasi, asosan, murdada o'rganiladi. Lekin bu borada 
shifokorlik ixtisosini egallaydigan kishi tirik odam bilan ham munosabatda 
bo'lishni e ’tibordan chetda qoldirmasligi lozim. Shuning uchun odam 
organizmi va a’zolarining tuzilishi, topografiyasi, asosan, murdada hamda 
turli usullar bilan va mavjud texnikadan foydalangan holda tirik odamlarda 
ham o'rganiladi. Bu usullar quyidagilar:
1. A n t r o p o m e t r i y a u s u l i . Bunda gavdaning uzunligi, keng­
ligi va og'irligi o'lchanib, olingan m a’lumotlar organizmning ayrim bo'lak- 
lariga taqqoslanib, ulaming o'sishi yoki o'zgarganligi kuzatib boriladi. 
Bu usullardan hozir ham foydalaniladi.
2. K e s i b o c h i s h b i l a n p r e p a r a 1 1 a r tayyorlash usuli. Bunda 
skalpel (pichoqcha) va pinset (qisqich) bilan murda a ’zolarini kesish 
orqali preparatlar tayyorlanadi.
3. A r r a l a s h u s u l i — birinchi marta N. I. Pirogov qo'llagan. 
A w a l murdani qattiq muzlatib, so'ngra uning o'rganish kerak bo'lgan 
bo'lagini qavatma-qavat qilib arralanadi. Bu usulda a’zolar topografiyasi- 
ni aniqroq o'rganish mumkin.
4. I n y e k s i y a u s u l i
— kovak a’zolar va qon tomirlarga turli xil 
kimyoviy moddalar yuborib to'ldirib o'rganish usuli.
5. Y o r i t i s h , r a v s h a n l a s h t i r i s h u s u 1 i . Buning uchun a’zo- 
ni birorta kislota yoki ishqor suyuqligiga solib, kuzatib turiladi. Vaqt 
o'tishi bilan nurlarning turlicha sinishi natijasida har xil 
to'qim alar 
bir-biridan ajralib ko'rinadi.
6. K o r r o z i y a y o k i y e m i r i s h u s u l i — kovak a’zolar ichi- 
ni tez qotadigan modda bilan to'ldirib, so'ngra kuchli kislota yoki ishqor 
suyuqligiga solinsa, a’zolarning to'qim alari yemiriladi-da, bo'sh lig'ig a 
yuborilgan modda uning shaklini saqlab qoladi.
7. R e n t g e n n u r i y o r d a m i d a o ' r g a n i s h u s u l i — bu 
usul rentgen (1895) nuri kashf etilgandan buyon qo'llaniladi. U tirik 
odam tuzilishini o'rganishga keng imkoniyat beradi. Rentgen nurlari 
yordam ida suyaklar tuzilishini, ayniqsa, uning rivojlanishini kuzatish 
mumkin. Kovak a’zolar rentgen nurlarini ushlab 
qololmaydi, shuning 
uchun ularga rentgen nurini tutib qoluvchi kimyoviy moddalar yuborib, 
ekranda ko'rish (rentgenoskopiya) yoki rasmini olish (rentgenografiya) 
yo'li qo'llanadi.
8. P a y p a s l a b k o ' r i b o ' r g a n i s h u s u l i .
9. Perkussiya — barmoq yoki bolg'acha bilan urib ko'rib aniqlash 
usuli. Bu ikkala usul poliklinika va kasalxonalarda keng qo'llanilib, undan 
a’zolaming chegaralarini o'rganishda ham foydalaniladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

10. A u s k u l t a t s i y a usuli — maxsus eshitgich asboblari yordami­
da a’zolar (yurak, o ‘pka)ning ishlab turgandagi tovushi eshitib ko'riladi. 
Bu usul a’zolaming normal yoki kasallik holatini aniqlashda katta yor­
dam beradi.
1 1 . M i k r o s k o p d a k o ‘ r i b o ' r g a n i s h u s u l i . Bunda hujay- 
ra, to'qim alarning nozik tuzilishi maxsus bo'yoqlar bilan bo'yab mikro­
skop yordamida o'rganiladi.
12. Fiziologiyada fizik, kimyoviy va texnik usullar ham keng qo'lla- 
nilib, ular yordamida a’zolarning muhim hayotiy vazifalari, shuningdek, 
turli tajribalar yordam ida hayvonlarning a ’zolari fiziologiyasi 
ham 
o'rganiladi. Masalan, a’zolar faoliyatini biotoklar ta’sirida aniqlash mumkin 
yoki a’zolami organizmdan olib tashlab, yoki bir organizmdan ikkinchi 
organizmga a’zolar yoki ularning bir bo'lagini ko'chirib o'tkazib, ularda 
kechadigan jarayonlar ko'zdan kechiriladi. Bundan tashqari, keyingi yillarda 
a’zolar fiziologiyasini o'rganishda elektron-hisoblash usullaridan ham keng 
foydalanilmoqda.