O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

T O ‘Q IM A L A R N IN G Q O ‘Z G ‘A L U V C H A N L IG I T O ‘G ‘R ISID A
Q IS Q A C H A M A ’L U M O T
Tirik organizmning barcha to'qim alari qo'zg'aluvchanlik xususiyatiga 
ega. Shulardan nerv, bez va muskul to'qim alarining qo'zg'aluvchanlik 
xususiyati ortiqroq va ta’sirchanroqdir. Q o'zg'aluvchanlik vaqtida bu 
to'qim alarda moddalar almashinuvi jarayoni o'zgaradigan bo'lsa, q o 'zg'a- 
lish vaqtida moddalar almashinuvi bilan bir qatorda energiya almashinuvi- 
ning o'zgarishi ham kuzatiladi. Organizmda tashqi (mexanik, harorat va 
h.k.) va ichki (kimyoviy, gormonlar va h.k.) muhitning yetarlicha ta’siri 
orqaligina qo'zg'alish paydo bo'ladi. Bu vaqtda to'qim alarda kislorod 
ko'proq sarflanib, karbonat angidrid va issiqlik chiqishi ortadi. Natijada 
bez sekreti oshadi, nerv to'qim asida esa biotik impulslar hosil bo'lib, 
a’zolar funksiyasini o'zgartiradi, muskullar qisqaradi. To'qim alam ing ta’- 
sirotga qo'zg'alish bilan javob berish xususiyati qo'zg'aluvchanlik deb 
ataladi.
To'qimalardagi bioelektr hodisalarida va hujayraning tashqi yuzasi 
bilan ichki qism (sitoplazmasi) oralig'ida (70— 90 millivolt) potensial 
farq bo'ladi. Shuning uchun hujayra yuzasi sitoplazmaga nisbatan musbat 
elektr zaryadli bo'ladi. Bunga membrana yoki tinchlik potensiali deyiladi. 
Hujayra membranasida mayda teshikchalar bo'lib, ular orqali moddalar 
hujayra ichiga yoki ichkaridan tashqariga chiqadi. Bu hodisalar tirik 
h u jay ra la r ichidagi io n la r m iqdori m em brana a tro fid a g i to 'q im a
suyuqligidagi ionlar miqdori bilan har xil bo'lgandagina vujudga keladi. 
Hujayra ichidagi К ionlari, tashqari (to'qim alar) dagi ionlarga nisbatan 
30— 50 marta k o'p bo'lsa, Na ionlari hujayra ichida, aksincha 
8
— 10 
marta kam bo'ladi. Demak, hujayra ichida К ionlari, tashqarisida esa Na 
ionlari ko'p bo'ladi. Kationlar odatda musbat, anionlar esa manfiy za- 
ryadlidir. Bu holat ion asimmetriyasi deb ataladi. Shuning uchun ham К 
va Na ionlari doimo hujayra tashqarisi va ichkarisiga membrana teshik- 
chalari orqali kirib turadi va ionlarning harakati organizmdagi ATF (ade-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nozintrifosfat kislota)ning parchalanishidan vujudga kelgan energiya orq­
ali ta’minlanadi.
Hujayra membranasidan o 'ta olmaydigan yirik anionlar membrana 
ichkarisida to'planib, manfiy zaryad hosil qiladi. Bunday zaryadlar mem­
brana teshiklaridan chiqqan musbat К ionlarini elektrostatik kuch bilan 
ushlab turadi.
Shunday qilib, hujayradan tashqarida musbat zaryadli К ionlaridan, 
sitoplazmada manfiy zaryadlangan anionlardan k o ‘p elektr zaryadi vu­
judga keladi. Hayot to'xtaganda ionlar konsentratsiyasi baravarlashib, 
moddalar almashinuvi to'xtaydi. To'qim alar, jumladan muskul to'qim asi 
ta’sirlanganda hujayra membranasining o'tkazuvchanligi o'zgaradi. M em­
brana tashqarisidagi natriy ionlarining konsentratsiyasi, uning ichkarisi- 
dagiga qaraganda taxminan 
8— 10
baravar ortiq bo'lgani uchun, ular 
ichkariga intiladi. Natijada musbat zaryadlangan natriy ionlari membranani 
qayta zaryadlaydi. Shunday qilib, membrananing tashqi yuzasi manfiy 
zaryadli, ichki yuzasi esa musbat zaryadli, ya’ni membrananing natriy 
ionlari o'tkazuvchan bo'ladi. Ammo membrananing o'tkazuvchanligi tez 
pasayib, К ionlari tez ortadi, oxiri musbat zaryadli ionlar membranadan 
tashqariga o'tadi, ya’ni uning qutblanishi tiklanib, tashqi yuzasi tag'in 
musbat zaryadga, ichki yuzasi esa manfiy zaryadga ega bo'lib qoladi. 
Shu tariqa, membrananing q o 'zg 'alish jarayonida hosil bo'lgan elektr 
o'zgarishlari harakat potensiali deb ataladi. Q o'zg'alish odatda sekund- 
ning mingdan bir bo'lagida sodir bo'ladi. Harakat potensiali q o'zg'alish- 
ning asosiy qismi bo'lib, u qo'zg'algan joyda paydo bo'lib, muskul tolasi­
ning qo'zg'alm ay qolgan qismlariga tarqaladi va o'tkazilishni ta’minlaydi.
Barcha to'qim alar ichki va tashqi muhitdan ta’sirlanish xususiyatiga 
ega. Shulardan nerv, muskul va bez to'qim alari ta’sirlanish bilan birga 
qo'zg'aluvchanlik xususiyatiga ham ega.
Q o'zg'alish vaqtida harakat qilishdan tashqari, moddalar va energiya 
almashinuvi jarayonlari ham o'zgaradi. Jumladan, muskullar qisqaradi, 
nerv hujayralarida biotok (elektr impulslar) hosil bo'ladi, bezlarda esa 
shira (sekret) ajralishi oshadi. Binobarin, to'qim alar qo'zg'alganida kis- 
lorod ( 0 2) ko 'p sarf bo'lib, karbonat angidrid (C 0 2) va issiqlik ajralishi 
oshadi. Natijada to'qim a tinchlik holatidan o'ziga xos faol fiziologik 
holatga o'tadi. Shunday qilib, qo'zg'aluvchanlik to'qim alarning xossasi 
bo'lsa, q o'zg'alish ichki yoki tashqi ta’sirotlarga javoban yuzaga kelgan 
mahsulot (reaksiya) dir. Q o'zg'alish bir joyda qolmasdan, q o 'zg 'aluv - 
chan to'qim alar bo'ylab tarqaladi yoki o'tkaziladi.