O`zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy vа o`rtа mаxsus tа`lim vаzirligi

 
 
 
Mavzu: O’rta asrlar davri san’ati. 
Reja: 
1. O’rta asrlar davri san'atining o’ziga xos xususiyatlari. 
2. Evropada Roman san’ti,me’morligi,haykaltaroshligi. 
3.Gotika uslubi va unga xos san'at asarlarining vujudga kelishi. 
Adabiyotlar: 
1. Кratkiy slovar terminov izobrazitelnogo iskusstva.M., 1959. 
2. Ocherki ро istorii russkogo iskusstva.M., 1954. 
4. Polevoy У.М. Iskusstva ХХ veka. 1901-1945. М.,1991. 
5. Prokovev V.N. Postimipressionizm.-M.,1973. 
6. Pugachenkova.G.A. Skulptura Xalchayana.-M., 1971. 
7. Pugachenkova G.A. Iskusstva Baktrii epoxi Kushan.-M., 1978. 
Tayanch so’zlar 
Feodalizm formatciyasi ,klassik o’rta asr, San`at va madaniyat, Gotika uslubi, Iso, Bibi Maryam, 
apostollar, Diniy mavzu lar, Donatorlar, Reymsdagi sobor.
Dars o’tish jarayonida yangi pedtexnologiyalardan (“Aqliy hujum”, Munozara” ) foydalaniladi.
X asr oxirlaridan boshlab, Yevropada hayot izga tusha boshladi. Ko’pgina yerlarda feodal 
munosabatlar shakllanib bo’ldi. Sanat taraqqiyoti yangi bosqichga ko’tarila boshladi. X – XII asrlarni 
o’z ichiga olgan bu taraqqiyot bosqichi roman asri sanati deb yuritiladi. Bu davr yevropa ijtimoiu 
xayotida cherkovning roli katta edi. Ayniqsa, Fransiya, Angliya, Germaniya, Ispaniyada yirik qurilish va 
u bilan bog’liq bo’lgan sanat turlari cherkov buyurtmasi bilan yaratildi. 
Roman asrida memorlik yetakchi o’rinnni egalladi. Roman uslubidagi bino bir muncha past, 
ko’rinishi jiddiy va og’ir. Uning devorlari ham qalin va mustahkam (chunki dushman hujumi paytida 
yashirinish mumkin), eshik darvoza va derazalari ensiz. Funksional va dekorativ maqsadida yo’llanilgan 
ustunlar ham dag’al va yo’g’on. Roman memorligiga hos bo’lgan bu hususiyatlar uning o’ziga hos 
ko’rinishi, harakteri va kishiga beradigan psihologik ta’sirini belgilaydi. Roman davri memorligining 
yana bir hususiyati uning ichki devorlarida tekis yuzaning serobligidir. Bu hususiyat esa monumental 
rang tasvirning rivojlanishiga imkoniyat yaratdi. XI asrda bu san’at o’zining eng gullagan davrini 
boshdan kechirdi. Vitraj ham memorlikning ajralmas qismiga aylandi. Bu davrda haykaltaroshlik 

---

38 
memorlik bilan bog’liq holda rivojlandi. Binoning peshtoq, ustun va kapitellari devordagi mahsus 
tokchalar haykaltaroshlik san’ati bilan bezatildi. Miniatyura va mayda haykaltaroshlk ham memorlik 
ta’sirida bo’ldi. Roman memorligi uslubining grajdan qurilishiga ta’siri katta bo’ldi. 
Roman memorligi karolinglar davri yutuqlariga tayangan holda rivojlangan bo’lsa ham lekin 
uning ko’rinishiga Vizantiya hamda arab mamlakatlari sanatining ta’siri bo’lgan.
Roman memorligining o’ziga hos tomoni tomining egri ravoq (gumbaz) tarzida yopilishi va 
darchlarining joylashtirilishidadir. Roman san’atining rivojlangan davrida esa kapitel va ustunlar o’ziga 
hos haykalataroshlik ko’rinishiga o’xshab bordi. Bu asrga kelib, feodallar turadiga o’ziga hos uy tipi – 
qasr paydo bo’ldi o’sha davr shahar qurilishi ham feodal qo’rg’oniga o’hshash bo’lgan. Shahar atrofi 
qalin devor bilan o’rab chiqilgan. Qurilgan binolar bezagi kam va sodda bo’lgan.
Ilk roman davrida (V-asr) haykallar memorlik formalariga qo’shib ishlandi. XII-asrga kelib u 
mustaqillik kashf eta bordi, hamda memorlik ansanbili bezagining ma’lum sistemasiga aylandi.
Fransiya feodalizmning klassik vatanidir. O’rta asrning gullagan davrida uning san’ati G’arbiy 
Yevropada yetakchi o’rinni egallagan. Fransuz san’atida roman uslubining o’ziga hos tomonlari yaqqol 
namoyon bo’ldi o’zining dekorativ bezatilishi va konstruktiv tuzilishi jihatidan rangbarang bo’lgan 
Fransuz me’morligi Yevropa qurilish san’atiga muhim o’rin egalladi. Bu yerda yaratilgan memorlik 
tiplari Yevropaning ko’pgina shaharlarida taqlid uchun namuna bo’lib qoldi. Puatedagi Notr Dam la 
Grant (XI-XII - asr) ibodatxonasi roman stilida hos hususiyatlarni nomoyon qiladi. Ko’rinish jihatidan 
birmuncha past, tosh devorlari qalin va salobatli qilib ishlangan. Shu davrlarda qoldirilgan kichik tor 
darchalar bu devorlar qalinligini tanada bo’rttirib, uning vazminligini oshiradi. Bu ibodatxona uch 
nefdan iborat. O’rtadagi nef ikki yon tomondagi nefdan bir oz baland, u yerdagi kichik darchalardan 
ichkariga nur tushib turadi. Bino devorlari haykaltaroshlik asrlariturli arhitektura dekorativ elementlari 
bilan bezatilgan. Binoning pastgi yarusi tepadagiga nisbatan katta bo’lib, asosan o’yma naqsh va bo’rtma 
tasvirlar bilan bezatilgan. Memorlik yodgorliklari bu davrda siyosiy vaziyatni aks ettirgan bu hususiyat 
ayniqsa Klyunidagi cherkovda ko’zga tashlanadi. Bu cherkov XI-asr oxirlarida bunyod etilgan o’sha 
davrda Yevropadagi eng katta ibodatxonalardan biri bo’lgan. 
Germaniyada qurilgan roman uslubidagi binolar o’zing qubbasimon aniq shakllari hamda 
ulug’vorligi bilan harakterlanadi. Bularni barchasi Vormsdagi soborda yaqqol nomoyon bo’ladi. 
Italiyaning ayrim viloyatlarida vizantiyaning ta’siri bo’lsa boshqa birida roman san’ti ananalari seziladi. 
Ilg’or toskani valombardiya maktablarida mahalliy antika ananalari ta’siri ko’rinadi. Pizadagi memorlik 
ansanbili bu hususida diqqatga sazovor. Ansanbildagi binolarning devorlari nafis arkadalari bilan qator 
yaruslarga ajratilgan. Piza soborining elips shaklidagi gumbazi garmonik tugal ko’rinishni taminlaydi.
Roman memorligida devoriy suratlar va vitrajlar muhim o’rin egallaydi. Rangdor suratlar devor 
va shipni qoplagan, ular asosan diniy mavzuga bag’ishlangan. Fransiyadagi San-Save cherkovida 
ishlangan suratlarda “Mehaylning ajdaho bilan olishuvi” surati harakterlidir. 
XII asrdan boshlab, feodalizm formasiyasi ichida yangi ijtimoiy kuchlarning paydo bo’lishi va 
rivojlanib borishi klassik o’rta asr an`analarining inqiroziga sabab bo’ldi. Bu yangi kuchlar shaharning 
keng taraqqiy e`tishi bilan bog’liq holda o’z kuchini oshirib bordi. Shaharlarda savdogarlar 
korporasiyalari va hunarmandchilik sehlari rolining ortib borishi ijtimoiy tuzum harakteriga ta`sir qila 
boshladi. 
Feodal hukmdorlarida ozodlikka, mustaqillikka e`rishishga intilish ortib bordi. Bu davrda din hamon 
hukmronlikda, cherkov esa san`atga o’z talabini qo’yayotgan bo’lsa ham, lekin shahardagi hunarmand 
va savdogarlarning bilimga, hayotning yangi qirralarini ochishga intilishi orta bordi. Evropa 
shaharlarida dastlabki fan markazlari - universitetlarning tashkil topishi esa, bu intilish ravnaqiga zamin 
yarata bordi.
San`at va madaniyat mazmuni, harakterida ham jiddiy o’zgarishlar sodir bo’la boshladi. Hayotiy 
mavzudagi asarlar yuzaga kela boshladi. Shahar hayotining kundalik turmushi, ishq-muhabbat 
mavzusidagi asarlar paydo bo’la boshladi. Bunday asarlarda ijodkorning missiy kechinmalari, voqelikka 
bo’lgan munosabatlari o’z ifodasini topa boshladi. Ruhoniylarning ikki yuzlamachiligini fosh e`tuvchi 
teatr janrlari, maskaradlar yuzaga keldi. 
Bu davrda tasviriy san`at va me`morlikda ham jiddiy o’zgarishlar yuz berdi. Farbiy Evropa 
madaniyatidan Vizantiya san`ati an`analari uzil-kesil chiqarib tashlandi. Davr ruhini uzida ifodalovchi 

---

39 
realistik shakl va mazmundagi asarlar, funksional tomoni orta boshlagan me`morlchilikning 
rivojlanmasligiga sabab bo’ldi. Uning o’rnini vitraj san`ati egalladi. 
Gotika binolarining katta-katta derazalarini vitraj kompozisiyalari egalladi. Diniy va hayotiy 
mavzudagi suratlar rangli shishalardan tuzib chikildi. Gotika rassomligi miniatyura san`ati sifatida ham 
ko’zga ko’rinadi. Bu san`at ravnaqi XIII asrdan boshlanib, XV asrgacha davom etdi. Shu san`atda 
gotika tasviriy san`atidagi o’ziga hos tomonlar -mavzuning kengayishi, dunyoviy mavzuda ko’plab 
asarlar yaratilishi bilan realistik tendensiyalarning kuchayishi seziladi. Bu davr miniatyuralarida 
devdonlar hayotidan olingan voqealar, zodagonlarning ko’ngil ochish paytlarini tasrvirlovchi rasmlar 
paydo bo’ldi. 
Real tabiat manzaralarini aks ettiruvchi suratlar ayniqsa, oy va yil fasllariga bag’ishlangan allegorik 
miniatyuralar yaratildi. Bu davrda haykaltaroshlik hamon etakchi san`at bo’lib qoldi va me`morlik bilan 
uzviy bog’liq holda mustakil san`at sifatida yuzaga chuqa. boshladi, ko’p hollarda esa dumaloq haykal 
sifatida namoyon bo’ldi. 
Bunday haykallar juda ko’p uchraydi. Masalan, Reymsdagi soborda 2000 dan ortik dumaloq haykal 
ishlatilgan. Bu davrga kelib, haykaltaroshlik mavzusi ham kengaydi. Iso, Bibi Maryam, apostollar 
hayotiga bag’ishlangan kompozisiyalar bilan bir qatorda, hayotiy mavzularda, hatto mehnat mavzusida 
ham asarlar yaratila boshlandi. Diniy mavzularda yaratilgan asarlarda ham insoniylik, olijanoblik, 
hamdardlik kayfiyatlari o’z ifodasini topa bordi. Donatorlar (ibodathonalar uchun ko’p mablag’
sarflagan, unga zakot bergan shahslar )ga atab yodgorliklar o’rnatish, haykallar qo’yish (masalan, 
Ekkegart va uning qaylig’i Uta, Germaniya, XIII asr)odati paydo bo’lganligi ham san`atning 
targ’ibotchilik roli ortib borayotganligini ko’rsatadi . 
Gotika amaliy-dekorativ san`ati ham bevosita davr ruhi va mazmuni bilan bog’iq. Jozibador, serjilva 
va nafis uy-anjom buyumlari, qurol-aslaha va mebellarda davr harakteri, kishilarning estetik qarashlari 
o’zining badiiy ifodasini topdi. 
XII-XVIII asrlarda gotika uslubining deyarli hamma mamlakatlar o’z boshidan kechirdi. Lekin bu 
uslub mahalliy sharoit va davr talabidan kelib chiqib, o’ziga hos ko’rinish kashf etdi. Jumladan, 
gotikaning vatani hisoblangan Fransiyada bu uslubda ishlangan asarlar nisbatlarining to’g’riligi, 
me`yorida topilganligi, aniqligi, shakllarining nafisligi bilan harakterlanadi. 
Parijdagi Bibi Maryam sobori (Notr Dam de Pari, 1163 yili boshlanib, ayrim qismlari 1314 yilda 
tugallangan) ilk gotikaga mansubdir. Besh nefli, kichik transepli bazilika tipidagi bu binoning old 
tomonida ikki minora mavjud. U soborniig baland va «falakka intilayotgandek» bo’lib ko’rinishiga 
hizmat qiladi. Peshtoq, darcha, darvoza va eshiklar tepasiga ishlangan nayzasimon arkalar uning engil va 
dinamik ko’rinishini ta`minlaydi. 
Reymsdagi sobor (XIII asrda boshlanib, XIV asrda tugallangan) gotikaning eng rivojlangan davriga 
mansub. Uning uzunligi 150 m, minoralarining balandligi 80 m. Bu sobor o’z vaqtida halq, birligini 
tarannum etuvchi ramziy belgi sifatida qabul qilingan. Bu binoda gotika san`ati o’zining klassik 
ko’rinishini namoyon qildi. Amendagi soborda gotikaga hos nisbatlar guzalligi, umumiy ko’rinish 
yahlitligi buzila boshlaydi. Dekorativ bezaklarning mulligi esa binoning konatruktiv aniqligiga salbiy 
ta`sir qilgan. Germaniyada gotika uslubi fransuzlar ta`sirida rivojlandi. Lekin nemis gotikasida yahlitlik 
etishmaydi va unga hos bo’lgan dramatizm e`kspressiya roman me`morligi an`analari bilan ko’shilib 
ketadi. Bundan tashqari, nemis gotikasida bir minorali soborlar ham keng uchraydi. Binolarining tashki 
tomoni sodda, kam bezakli Kel'ndagi sobor (1248--1880) Am'en soboriga uhshatib ko’rilgan. 
Italiya me`morligida gotika uslubi XIII asrning ohirida kirib kela boshladi. Lekin dastlabki 
paytlarda roman me`morligi principlariga ta`sir qilmadi. XIV asrda gotika uslubi prinsiplari tuliq ko’rina 
boshladi. Ispaniya gotikasi musulmon me`morligi prinsiplari bilan boyigan bo’lsa, Angliya gotikasi 
og’ir, kompozisiyada haddan ortiq detallar ko’payib ketganligi va arxitektura bezagining mo’lligi bilan 
xarakterlanadi.