187
bo`ladi. Bu yoshdagi o`quvchilar diqqatini dasrga jalb qilishning eng muxum sharti ukitishni kurgazmali
qilish, illiyutsralardan foydalanish xamda ukituvchi nutkning yorkin va obrazli bulishidir.
Kichik yoshdagi o`quvchilar 7-8 yoshdagi 10-11 yoshgacha bo`lgan bolalar bo`lib, ular
boshlangich sinf o`quvchilari xisoblanadi. Bu yillarda bolaning xayot va faoliyatida muxum uzgarishlar
yuz beradi. Binobarin ularning psixikasida xam sezilarli darajada uzgarishlar bo`ladi.
Bolaning maktabga kirishi uning xayotida burulishi chogidir. Bola maktabga kirib ukiy boshlashi
bilanok uning xayotida asosiy ukish bo`lib qoladi. O`quvchining vazifasi ijtimoiy burchidir. Ukituvchi
bilan birinchi uchrashuvidanok bolalar kup narsalarni eshitadi.va maktabdagi ukish xakida kup narsalarni
bilib oladi va ukishning nimaligini anglay boshlaydi. Maktabda bola sistemali ravishda yangiliklar oladi.
Bu o`quvchining kundan-kunga ortib borayotgan, xilma-xil mazmundagi bilimlarning manbaidir.
Bolaning bilimlari sistemali ravishda uzlashtirib borish natijasida unda bilimning doirasi kengayib boradi.
Maktabdagi ta`lim protsessining o`zi bolalarning sezgi , idrok, xotira, tafakkur, nutk va diqqatlariga yangi
talablar kuyadi. Maktabdagi ukish muayyan maksadga karatilgan ancha ixtiyoriy akliy protsesslarni talab
etadi.
Kurish sezgi bilan idrok maktab talimida katta urin egallaydi. Gap shundaki, odam tashki
dunyodan keladigan axborotning asosiy qismini kurish retseptori orqali oladi. O`quvchilarga dars
paytida uz diqqat e`tiborini uzokdagi predmetlardan yaqindagi predmetlarga doimiy ravishda kuchirib
turishga to`g`ri keladi. Idrok xam bilim manbaidir. Idrok murakab akliy protsessidir.
Idrok retseptiv,
pertseptiv va appertseptiv tomonlarni ajratish mumkin. Kichik yoshdagi o`quvchilarda idrokning o`sishi
yuqoridagi kursatilgan retseptiv, pertseptiv, appertseptivdan iborat barcha tomonlarning qayta tuzulishi va
o`sishi demakdir.
O`quvchilar predmetlarni, ularning tasvirini va nutkni idrok qiladilar. Bolalarning predmetlarni
idrok qilishning xususiyati ularni batafsil aniq aks ettirishlari bilan xarakterlanadi. Bular diqqatning
xususiyati bilan tushuntiriladi. O`quvchilar diqqati asosan tashki diqqat xarakterida bo`lib, ichki diqqat
ulardan xam tarakkiy etmagandir. Shuning uchun yaxshi tanlangan kurgazmali
kurol kichik yoshdagi
o`quvchilarni ukitishda foydalidir. O`quvchilar nutkni idrok qiladilar. Ona tilining fonetik tomoni tilda
kanday bulsa xuddi shunday idrok kilinadi. Idrokning fonetik tomonidan to`g`riligi, albatta
o`quvchilarning tovushlarini – fonemalari talaffuz qilishlarida xam katta axamiyatga egadir. Ammo bu
etarli emas.
Agar boshlangich sinf o`quvchilari so`zlarni, ayrim fonemalarni noto`g`ri talaffuz kilsalar, bu
e`tiborsizlik oqibatidir. O`quvchi ayrim so`zlargina emas, balki jumlada ifodalangan fikrlarini,
ayniqsa
konkret fikrlarini idrok qiladilar. Agar jumla oddiy tuzulgan bulsa kichik yoshdagi o`quvchilar usha
jumladan aks ettirilgan fikrlarni to`la , to`g`ri va tez idrok qiladi, kupincha ma`nosi o`ziga tanish
bulmagan ayrim belgilarni boshka tushunchalardan foydalanadi. Bola bogchaga ogzaki nutkni yaxshi
qilib olgan xolda keladi.
Agar bogcha yoshda bolalar nutkni amaliy ravishda egallasalar va bunda nutk bola xayotida fakat
muomala vositasi sifatida nomoyon bo`ladi, maktabda til aloxida ukitish predmeti bo`lib qoladi, shu
sababli bunga juda katta axamiyat beriladi. Maktabdagi ukish o`quvchilar nutkining mazmuniga katta
ta`sir kursatadi.
O`quvchilarning lugati yangidan-yangi so`zlar
va tushunchalar bilan boyib, nutk esa terminlar va
yangi iboralar bilan tulib boradi.
Har xil ukuv predmetlari o`quvchi nutki oldiga yangi talablar kuyadi. Matematikada kaysi aniq nutk
kerak bulsa, ukish darslarida o`quvchilarga keng, obrazli iboralar bilan tuldirilgan gaplar kerak bo`ladi.
Bolalar monologli nutkdan foydalanishda katta kiyinchiliklarga duch keladilar. Bolalarning ogzaki va
yozma nutklari urtasida fark borligini kuramiz. Bu fark shundan iboratki maktabgacha yoshdagi bolalar,
bir-biri bilan ogzaki nutk yordamida munosabatda bo`ladilar, yozma nutk esa, kichik yoshdagi
o`quvchilar uchun yangi notanish soxadir. Shu sababli yozma nutkni o`quvchilar kiyinchilik bilan
egallaydilar. O`quvchilar nutkni takomillashtirish uchun faol nutk bilan doimiy
ravishda mashk qilish
talab etiladi. Buni ta`lim jarayonida xar doim esda tutish kerak.
Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda ixtiyorsiz diqqat utsun turadi. Lekin maktabda ukish
birinchi yiliyok o`quvchilarda ixtiyoriy diqqatning vujudga kela boshlashiga kuchli ta`sir kursatadi.
Diqqatning bu turi, Ananevning yozishicha: katta odamlar bilan bolalarning birgalikdagi faoliyati va
tarbiyaning maxsuli bo`lib xisoblanadi. Ixtiyoriy diqqatning yanada yaxshirok o`sishi maktab yoshidagi
188
bolalarda iroda va tafakkurning tarbiyalanishiga boglikdir. Kichik yoshdagi o`quvchilarning ixtiyoriy
diqqati to`g`risidagi masala bilan K,D,Ushinskiy kup shugullangan.U ba`zi
pedagoglarning, kichik
yoshdagi o`quvchilarda ixtiyorsiz diqqatning afzalligiga, tayangan xolda maktabdagi barcha ukish
jarayonini fakat kizikishni va marokli qilib tashkil etish kerak, degan fikrlarga kushilmagan. Ukish
faoliyatining birinchi davrlaridayok o`quvchilarning ixtiyoriy diqqati butunlay o`quvchilarning
xukmronligida bo`ladi.
O`quvchilarning darsdagi ixtiyoriy diqqatini birinchi sinf o`quvchilarning
uzlari emas, balki
ukituvchini o`zi tashkil qiladi va yulga soladi.
Bog`cha yoshidagi bolalar shaxsining shakllanishiga ko`ra, bu davrni uch bosqichga ajratish
mumkin:
-
Do'stlaringiz bilan baham: 
