O’zbekistоn respublikasi оliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi

4-§. Temir-uglerod qotishmasining holat diagrammasi 
Amalda  foydalaniladigan  Fe-C  li  qotishmalarida  uglerod-  ning  miqdori 
4,5-5%  dan  ortmaydi.  Shu  boisdan  Fe-Fe3C  li  qotishmalarining  holat 

---

48 
 
diagrammasi  o‘rganiladi  (20-rasm).  Bu  diagrammani  tuzishda  yuqorida  Pb-Sb 
qotishmasining holat diagrammasini tuzilganidek, termik analiz materialla- riga 
asoslanib  tuziladi.  Bunda  koordinatalar  tizimining  ordinata  o‘qiga  Fe,  Fe
2
C
3
 
larnini  va  qotishmalarning  temperaturasi,  abssissa  o‘qi  bo‘ylab  qotishmadagi 
uglerodning  miqdorini  qo‘yib  chiqiladi.  Keyin  esa  ularning  kristallana 
boshlanish va tugash kritik temperaturalari aniqlanib (sovitish egri chiziqlaridan) 
abssissa  o‘qida  ularni  tegishli  uglerod  konsentratsiyali  joyiga  o‘tkazib, 
kristallana  boshlanish  va  tugash  temperaturalarini  ko‘rsatuvchi  nuqta-  larni 
o‘zaro  tutashtirilganda  holat  diagramma  hosil  bo‘ladi.  Diagrammani  chap 
tomonidagi 
ordinata 
chizig‘idagi 
A 
nuqta 
temirning 
suyuqlanish 
temperaturasini,  N  va  G  nuqtalar  esa  uning  allotropik  shakl  o‘zgarish 
temperaturasini  va  o‘ng  tomondagi  vertikal  chiziqdagi  D  nuqta  temir 
karbidining suyuqlanish temperaturasini ko‘rsatadi. 
Agar  abssissa  o‘qidagi  2,14%  uglerodni  ko‘rsatuvchi  nuqtadan  vertikal 
chiziq o‘tkazib, diagrammani ikki qismga ajratsak, chap qismi po‘latlarga, o‘ng 
qismi esa cho‘yanlarga taalluqli bo‘ladi. 
Po‘latlarga taalluqli qismini po‘latlar tarkibidagi uglerod miqdoriga ko‘ra 
evtektoid  (C=0,8%),  evtektoidgacha  (C<0,8%)  va  evgektoiddan  keyingi 
po‘latlarga  (0,8uglerod miqdoriga ko‘ra evtek- tikali (C=4,3%), evtektikagacha (2,14va evtektikadan keyingi (C>4,3%) cho‘yanlarga ajratiladi. 
 

---

49 
 
 
Diagrammani ABCD chizig‘i kristallana boshlanish chizig‘i bo‘lib, undan 
yuqorida qotishma suyuq eritma holatda bo‘ladi (bu chiziq likvidus chizig‘i deb 
ataladi).  AHjECF  chizig‘i  qotishma  kristallanishining  tugash  chizig‘i  bo‘lib, 
undan  pastda  esa  qotishma  qattiq  eritma  holatda  bo‘ladi  (bu  chiziq  solidus 
chizig‘i deyiladi). Qotishma ABCD va AHjECF chiziqlar orasida suyuq hamda 
qattiq holatda bo‘ladi. AHN chiziq yuqori temperaturali ferrit oblastini bildiradi. 
Qotishmalarni  suyuq  eritma  holatidan  asta-sekin  uy  temperaturasigacha 
sovitilganda  faza  (struktura)  o‘zgarishlarini  holat  diagrammadan  har  bir 
qotishma uchun temperaturasiga qarab kuzatish mumkin.