O’zbekistоn respublikasi оliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi

 
1.
 
Quymakorlikning mashinasozlikdagi o’rni quyma 
materiallar xossalari 
Mashinasozlik  sanoatida,  turli  mashina  detallarining  og’irlik  jihatidan 
qariyb  50%  ortiqrog’i,  traktorsozlikda 

60%    va  stanoksozlikda  esa  80%  ga 
yaqini  metallardan  quyma  tarzida  olinadi.  Quymakorlikda  bolg’alash, 
shtamplash, kesib ishlash va boshqa usullarida tayyorlanishi qiyin bo’lgan yoki 
mutlaqo  tayyorlab  bo’lmaydigan  murakkab  shaklli  turli  o’lchamdagi  metall 
quymalari oson olinadi. 
Qirindiga  o’tuvchi  quyim  qiymatining  kamligi,  chiqindilar  (quyma 
sistema  metali,  brak  quymalar)  ning  bevosita  qayta  eritilishi  kabi  afzalliklari 
tufayli katta iqtisodiy samara beradi.  
Texnik-iktisodiy  talablarga  javob  beradigan  quymalar  olishda 
foydalanadigan  asosiy  materiallarga  cho’yanlar.  po’latlar  va  rangli  metall 
qotishmalari  kiradi.  Ayniqsa.  ularning  suyuqlanish  temperaturasining  pastligi, 
oquvchanligi kam krishishi ximyoviy tarkibining tekis bo’lishi hamda arzonligi 
juda qo’l keladi.  
Ma`lumki,  ximiyaviy  tarkibiga.  metalning  qolipga  qo’yilish 
temperaturasiga  va  boshqa  ko’rsatgichlarga  bog’liq.  Masalan,  sof  metallar  va 
evtektik qotishmalarning oquvchanligi qattiq eritmalarnikidan  qattiq eritmaniki 

---

125 
 
esa  qotishmalarda  uglerodning  grafit  tarzida  ajralishadi  hajmning  kattalanishi 
qolip bo’shligining suyuq metall bilan yaxshi to’lishiga olib keladi.  
Ma`lumki qotishmalarni qolipda sovishida Si  uglerodning grafit tarzida 
ajralishga yordam bersa Mn uglerodni Fe da erishiga va grafit tarzida ajralishiga 
qarshilik  ko’rsatadi.  S    ham  grafitning  ajralishiga  qarshilik  ko’rsatishi  bilan 
birga  qotishmaning  mexanik  xossalarini  pasaytiradi.  P  esa  qotishmaning 
oquvchanligini oshiradi. Metall temperaturasi oshganda uning oquvchanligi ham 
ortadi, unda erigan gazlar (N
2
, N
2
, O
2
, SO, SO
2
, SN
2
 va boshqa gazlar) ham ortiq 
bo’ladi, bu esa quymaning mexanik xossalariga putur etkazadi. 
Metallarning  oquvchanligi  aniqlashda  qolip  materialidan  ko’ndalang 
kesim  yuzi  0,56  sm
2
  li  trapetsiya  shaklida  spiral  qolip  tayyorlanib  unga  metall 
quyiladi. 
Olingan  quyma  spiralning  uzunligiga  qaraladi.  Spiral  quyma  qancha  uzun 
bo’lsa, metallning oquvchanligi shuncha yuqori bo’ladi.  
Quymalar  olishda  foydalaniladigan  materiallar  ichida  talablarga 
cho’yanlar  javob  beradi.  Ishlab  chiqarilayotgan  quymalarning 

70%  quyma 
cho’yanlarga, 

17%  po’latlarga, 

  8%  boshqa  xil  cho’yanlarga  va  qolganlari 
ranglik qotishmalarga to’g’ri keladi.  
Ma`lumki,  olinadigan  quymaning  tannarxi  material  xiliga.  seriyasiga 
shakliga, 
massasiga 
va 
texnologik 
jarayonlarning 
mexanizatsiya 
va 
avtomatlashtirilganlik darajasiga bog’liq.