О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

 
5. Tarixiy o`lkashunoslikning 1917 yildan keyingi ahvoli
 
Qadriyatimiz o`z o`lkamiz tarixini o`rganishdan boshlanishi hech kimga sir emas. 70yildan 
ortiq davr mobaynida biz yosh avlodga o`tmishimiz tarixini o`rgatishda juda katta chalkashlik va 
xatoliklarga yo`l qo`yib keldik.
 
1917  yilgacha  yashagan  sharqshunos  olimlar  va  mahalliy  tarixchilarning  o`lkani 
o`rganishga  bag`ishlangan  asarlari  unutildi.  O`lka  bilan  bevosita  shug`ullanganlar  millatchilik 
tamg`asiga duchor bo`ldilar.
 

---

 
17 
Sobiq  SSR  Xalq  ta`limi  vazirligi  tomonidan  dorilfununlar  va  pedagogika  oliy  o`quv 
yurtlari tarix fakul’tetlari uchun tavsiya etilgan «SSSR tarixi» (1- tom, eng qadimgi zamonlardan 
1861  yilgacha,  hajmi  70,  71  bosma  taboq)  darsligida  «O`rta  Osiyo  va  Qozogiston»  degan 
mavzuga atigi yarim varaq joy berilganligini qanday baholash kerak?
 
Ona diyorimiz — o`lkamiz tarixini o`rganishga yoki shu vaqtlarga qadar tariximiz rivojiga 
munosabat shumi?
 
X  —  XII  asrlardayoq  O`rta  Osiyo,  jumladan,  O`zbekiston  jahonning  eng  madaniyatli 
o`lkalaridan biri bo`lgan. Bu erda mashhG`ur matematik, falakiyotshunos, tarixshunos, faylasuf 
va  tabobat  ilmining  mashhur  namoyandalari  etishgan,  ularning  nodir  qo`lyozma  asarlarining 
ba`zilari  respublikamizdagi  SHarqshunoslik  va  qo`lyozmalar  institutlarining  hujjatxonalarida 
hozirga qadar o`rganish uchun navbat kutib yotibdi.
 
YUqorida  tilga  olingan  32  bobdan  iborat  darslikning  186-  paragrafida  deyarli  tamoman 
Rossiyaning  Evropa  qismi  tarixi  yoritilgan  bo`lsa,  O`rta  Osiyo,  Kavkazorti,  qora  dengiz 
bo`ylaridagi  davlatlarda  feodalizmning  tashkil  topishi  mavzulari  yuzasidan  har  biri  2,5  —  3 
varaqdan iborat 8 ta siyqasi chiqqan ma`lumot berilgan, xolos.
 
Darslikning  birinchi  bo`limida  «Ibtidoiy  jamoa  tuzumi»  degan  mavzu  bor.  O`nda 
Rossiyaning  Evropa  qismida  paleolit,  mezolit,  neolit,  eneolit  davrlariga  doir  manzil  va 
makonlarning  kamligi  sobiq  SSJI  tarixi  uchun  misol  bo`la  olmaganligi  hamda  o`sha  hududda 
quldorlik tuzumi va uning rivojiga oid ma`lu-motlarning kamligi sababligina Kavkazorti va O`rta 
Osiyo tanlab olingan.
 
Bir  misol.  O`zbekiston  hududida  mezolit  (o`rta  tosh)  davri  miloddan  avvalgi  12  ming 
yillikdan  5  ming  yillikkacha  davom  etgan  bo`lib,  o`sha  vaqtda  ibtidoiy  tasviriy  san`at  boshqa 
joylardagiga  qaraganda  ancha  rivojlangan.  g`orlarda  yashagan  odamlar  qoya  toshlarga  qizil 
bo`yoq bilan naqsh chizib yoki o`yib yozib, ajoyib ov manzaralarini qoldirib ketganlar. Bunday 
nodir  san`at  obidalari  Surxondaryoda  Zarautsoy,  Jizzaxda  Takatosh,  Buxoroda  Sarmish, 
qoraungursoy,  Toshkent  vohasida  qorazov,  Xo`jakent,  Parkent  hududlaridan  topib 
o`rganilganligi haqiqat. Bu O`zbekiston xalqlarining ibtidoiy jamiyat tarixini o`rganishda g`oyat 
qimmatli tarixiy hujjatdir.
 
Termiz  yaqinidagi  Ayritomda  toshga  o`yilgan  bo`rtma  rasmlar,  Xorazmning  qadimgi 
poytaxti  —  Tuproqqal`adan  chiqqan  haykal-u  devorga  ishlangan  rasmlar  hdmda 
Surxondaryodagi  Xolchayon,  Dalvarzintepadan  topilgan  gil  va  ganchdan  yasalgan  haykallar 
o`lkamiz  xalqlari  qadimdan  o`ziga  xos  betakror  usullar  bilan  yuksaklikka  ko`tarilgan  tasviriy 
san`at  madaniyatini  allaqachon  yaratganligini  ko`rsatadi.  Ammo  bunday  nodir  topilmalar 
o`lkamiz farzandlariga tanishtirilmadi.
 
1917  yilga  qadar  o`lkammzda  har  xil  fanlarning  rivojiga  o`z  hissalarini  qo`shib  kelgan 
anchagina  mahalliy  kishilar  foydali  qazilmalar  topish  va  ularni  ta`riflash,  qadimgi  zamon 
yodgorliklarini,  osori-atiqalarni  o`rganish  kabi  ishlarni  amalga  oshirganlar.  Bunday  ajoyib 
kishilarning  nomlari  keyinchalik  esdan  chiqarib  yuborilgan.  Masalan,  o`lkamizda  mineral 
boyliklar  qidirgan,  qo`rg`oshin  va  feruza  konlarini  topgan  xo`jandlik  Mulla  Sang`in, 
CHimkentda o`lkadagi birinchi rus-tuzem maktabini ochishda faollik ko`rsatgan, Qo`qon shahar 
maktabida  ishlagan  hamda  «Turkiston  viloyatining  gazeti»da  mas`ud  muxarrirlik  qilgan, 
Turkiston muallimlar seminariyasida o`zbek va fors tillarida dars bergan, 1876 yilda Peterburgda 
orientalistlar  III  xalqaro  kongressida  ma`ruza  qilgan,  o`lkadagi  tub  joy  aholi  orasida  dunyoviy 
bilimlarning  tarqalishiga  katta  xissa  qo`shgan  Sattorxon  Abdug`afforov,  o`zbek  arxeologiyasi 
rivojiga ham katta hissa qo`shgan, numizmatik kollektsiyalar to`plagan, hozirgacha boy kollek-
tsiyasi  Davlat  ermitajida  tilga  olinmagan  samarqandlik  Mirzo  Buxoriy,  Mirzo  Abdullolarning 
nomlari unutildi. Vaholanki, shu iste`dodlardan biri  ajoyib san`atkor-xattot Mirzo Barot Mullo 
qosimov  Samarqand  va  uning  atroflaridagi  ko`pdan-Ko`p  qadimgi  zamon  yodgorliklarining 
rasminichizgan, Ulug`bek madrasasining g`oyat aniq chizmasini tayyorlagan edi.
 
A.  L.  Kunning  Iskandarko`l  ilmiy  safarida  qatnashib,  fanga  qadimgi  toshlarga  va  daxma 
toshlariga  yozilgan  xatlar  qayd  qilingan  juda  ajoyib  kundalik  qoldirgan  Mirzo  Abdullo 
Abdurahmonni ham unutdik.
 

---

 
18 
Tarixiy  o`lkashunoslik  fanining  sodiq  tashkilotchilaridan  bir  Akrompolvon  Asqarov  juda 
ajoyib yodgorliklar O`rta Osiyoda eng qadimda zarb etilgan tanga-chaqalardan 15 mingdan ko`p 
kollektsiya  to`plagan.  Akrompolvon  arxeologiya  faniga  ko`rsatgan  xizmatlari  uchun  Rus 
arxeologiya  jamiyatining  nishoni  bilan  mukofotlang`an.  U  Toshkentda  1890  yilda  ochilgan 
Turkiston  qishloq xo`jaligi  va  sanoati  ko`rg`azmasiga  oliy  navli  g`o`za,  pilla  vaxom  ipak,  pilla 
qurti boqishda eng yaxshi nav 
deb 
topilgan tut navlarini qo`ygan.
 
Buxoroda qadimgi gilamlar, qo`lyozmalar, nodir sopol idishlar to`plagan Muhammad Vafo 
juda mashhur bo`lgan. Havaskor-geograflardan Olimxo`ja YUnusov, Mirza Hakim va boshqalar 
Rus  geografiya  jamiyati  Turkiston  bo`limining  jonkuyar  xodimlari  edi.  Jamoatchilikning 
olqishiga  sazovor  bo`lgan  mana  shunday  yuzlab  ajoyib  olimlar  faoliyatini,  ularning  asarlarini 
hozirgacha  o`rganilmay  kelinishini  izohlab  bo`ladimy?  Bas,  shunday  ekan,  hozirgi  yosh  avlod 
qadimgi  tanga  pullarning  zarb  etilish  tarixi,  uning  ahamiyati  va  savdo  rivojidagi  o`rnini  bilib 
olmas  ekan,  hozirgi  pullarning  ham  mohiyatini  tushuntirib  bera  olmaydi.  Numizmatika  faniga 
bo`lgan qiziqish juda past. Jumhuriyatimiz hududidan topilgan qadimgi va o`rta asrga oid tanga 
pullar  ko`pgina  noma`lum  qadimgi  shaharlar  «yoshi»ni  aniqlab  olishda  katta  yordam  beradi. 
Masalan, Buxoro, Termiz, Kat, Quva va boshqa joylarda zarb etilgan oltin, kumush va mis tanga 
pullar  shu  hududda  tashkil  topgan  Xorazm,  Kanxa,  Farg`ona,  Dahiya,  Kushan,  So`g`d, 
Somoniylar,  qoraxoniylar,  Temuriylar  va  boshqa  podsholiklarning  iqtisodiy  hamda  siyosiy 
tarixini, ayniqsa bu davlatlardagi  pul hamda tashqi  va ichki savdo munosabatlarini  o`rganishda 
juda  qimmatli  ashyoviy  dalil  bo`lib  xizmat  qiladi.  SHunisi  achinarliki, 
1917 
yildan  so`ng  to 
hozirgi kunimizgacha o`lkashunoslik fani o`lkamiz tarixini davrma-davr o`rganishdan iborat o`z 
vazifasini bajarmay, ko`proq Rossiyaning Evropa qismidagi o`lkalarni o`rganish bilan mashg`ul 
bo`lib kelaveradi. Biz esa indamadik. O`rta Osiyo xalqlaridan boshqa deyarli barcha xalqlar o`z 
tarixini ozmi-Ko`pmi biladilar. Biz esa rus knyazlarini, rus davlatini, Moskvaning tashkil topishi 
va  uning  birinchi  knyazi  YUriy  Dolgorukiy  1147  yilda  Moskvaga  asos  solganini  bilamiz-u, 
ammo  o`z  ona  diyorimizda  miloddan  oldingi 
III 
asrda  Grek-Baqtriya  davlatiga  asos  solib, 
birinchi tanga zarb etgan Diodot haqida o`ylab ham ko`rganimiz yo`q.
 
Ona  diyorimizni  arab  bosqinchilaridan  himoya  qilgan  Hakim  ibn  Hoshim  (Muqanna) 
boshchiligidagi  qo`zg`olon  xususida  chala-chulpa  ma`lumotga  ega  bo`lgan  xalqimiz  Xorazmda 
arablarga  qaqshatqich  zarba  bergan  ajoyib  qahramon  Xorazm  shohi  yoki  Samarqand  hokimi 
Guraklarning  Qusam  ibn  Abbosga  qarshi  olib  borgan  shiddatli  janglari,  SHohi  Zinda  ansambli 
bilan bog`liq tarixiy afsonalar haqida tasavvurga egami? Yo`q, albatta.
 
O`zbek  maktablarida  o`quvchilarimizga  Dmitriy  Donskiy  va  uning  qahramonligi,  rus 
davlati,  iqtisodiyoti, ichki  va tashqi  siyosatini  maroq bilan tushuntirib bersak-da,  IX  X asrlarda 
dunyoga  mashxur  bo`lgan  Somoniylar  davlatida  etishib  chiqqan  ilm-fan  darg`alari-yu,  o`z 
she`riyati  bilan  jahon  afgor  ommasini  hayratga  solgan  Rudakiy,  Firdavsiy,  Sa`diy,  Hofiz  kabi 
zabardast  daholar  haqida  deyarli  hech  narsa  demaganmiz.  Ular  SHarq  poeziyasining  asosiy 
xususiyatlarini  belgilab  bergan  bo`lsalar-u,  ularning  ijodiy  faoliyati  bilan  o`quvchilarni 
tanishtirmasak, nima degan odam, qanday o`lkashunos olim bo`lamiz?
 
O`sha  davr  ilm-fanini  jahonga  taratgan  Muhammad  ibn  Muso  Xorazmiy,  Ahmad 
Farg`oniy, Abu Ali ibn Sino va Abu Rayhon Beruniy kabi mutafakkir olimlar hayoti hamda ijodi 
taraqqiyparvar insoniyat tomonidan o`rganilsa-yu, biz nega o`rganishimiz mumkin emas? Mana 
endigina 
mustaqillikni 
mustahkamlab 
borib, 
maktab 
dasturlariga 
allomalar 
va 
qahramonlarimizning hayoti va ijodiy faoliyatlarini kiritayotirmiz.
 
O`lkamizda  o`zbek  tiliga  davlat  maqomi  berilganda  o`zbek  tilining  qadimgi  til  ekanligini 
isbotlab  berishda  asosiy  manba  Mahmud  Koshg`ariyning  «Devonu  lug`otit  turk»  asarining 
nechog`li  ulkan  ahamiyati  bor  ekanligi  ozmi-ko`pmi  ma`lum  bo`lsa  ham  bu  daho  mutafakkir 
erning  dumaloqligini  isbotlab,  dunyo  xaritasini  chizib  qoldirganligi  haqidagi  ma`lumotni 
o`rganishning vaqti kelmadimikin?
 
Hozirgi  kunda  o`lkashunoslik  fani  oldida  quyidagi  eng  mas`uliyatli  vazifalar  turibdi: 
ko`hna Samarqand, Buxoro, Xiva, Qo`qon, Andijon, Namangan, SHahrisabz kabi shaharlardagi 
sayohat  mazmunini  tushuntiruvchilarga  to`g`ri  ilmiy  yo`nalish  berish;  viloyat,  voha  va 

---

 
19 
vodiylardagi  o`lkashunoslik  muzeylariga  ma`lumotnoma  va  yo`l  ko`rsatkichlar  tayyorlash; 
viloyat,  voha  va  vodiylardagi  xamda  jumhuriyat  markaziy  arxividagi  hujjatlarni  o`rganish; 
SHarqshunoslik  ilmgohi  va  qo`lyozmalar  ilmgohida  saqlanib  turgan  5000  dan  ortiq  nodir 
qo`lyozma asarlarni o`rganib, ularni aholi keng ommasiga etkazish.
 
Ushbu  vazifalar  amalga  oshirilsa,  mustaqil  davlatimiz  O`zbekistonning  haqiqiy 
vatanparvarlarini tarbiyalab etishtirishga munosib hissa qo`shilgan bo`ladi.