tomonlari quyidagicha edi: shakllarning asosiy turlari (kompozitsion sxemalar)
romantik va barokko. Yangilik esa ifoda vositalari tizimida namoyon bo‘ldi va bu
shakl tashkil topish mexanizmini ichidan o‘zgartirdi. Garmoniyaning o‘z shakl
tashkil topish pozitsiyalarini yo‘kotishi shakl mantiqi tushuntirish funksiyalarining
pasayishiga olib keldi. Melodik intonatsiya rolining pasayishi ham ahamiyatlidir.
85
Timsol harakterini aks ettiruvchi, tugallangan yoki nisbatan tugallangan
musiqiy fikr sifatidagi mavzuiylikning mumtoz ta'rifi ancha qisqa ko‘rinishga o‘rin
bo‘shatib berdi: u asarni reprezentatsiya qilib rivojlanish asosini tashkil qiladi.
Yangi sharoitda materialning konsentratsiyasi, uning relef va jarangning umumiy
shakllariga sathlanishi va umuman musiqiy matnni sintaktik tashkil etish muammo
bo‘libqoldi.
Mavzularning yangi turlari paydo bo‘ldi: matndan sintaktik ajratilmagan va
qaytarish hisobiga sekin - asta eshitish yordamida aniqlanadigan mavzular.
Mavzuning boshqa turi - motivli bo‘lib, u mustaqil fragmentlardan tuzilgandir va
ularni keyinchalik alohida o‘zgartiriladi, integratsiya qilinadi va hokazo.
Ko‘pholda mavzuiylik bir butun kompleks sifatida tushunilib, unda bosh rolni
ixtiyoriy element o‘ynashi mumkin edi: garmoniya, faktura, tembr, ritm yoki
ularning kompleksi. Gorizontal va vertikalning birligi ko‘pincha intervalning
mavzuiylik roliga olib keladi.
Mavzuiylikning yangi sifati uning ko‘psatxli funksionalligi edi. Ko‘p
kompozitsiyalarda matnning har bir masshtabli satxida o‘ziga hos mavzuiylikning
borligi haqida so‘z yuritish mumkin: birlik (yedinitsa) sifatida motivli mikro
mavzuiylik, cho‘zilgan mumtoz mavzuiylik, odatda u melodik tashkil etilgan va
nihoyat «makro mavzuiylik» haqida gapirish mumkin. Makro mavzuiylikning roli
ayniqsa, asrning ikkinchi yarmi musiqasida ancha kuchaydi. Makro mavzu bu
ifodaviylikning turi bo‘lib, u ma'noga ega bo‘lgan birlikka aylangan.
Milliy madaniyatdan chetga chiqqanda ham yevropa tajribasidan
foydalanish chegaralanmagandir. Xususan bu hol yevropa musiqasini milliy
koloritni boshqatdan tashkil etmagan holda musiqiy til bo‘yoqlarining kengayishi
va yangilanishiga olib keldi.
Endi san’atning tarixiga nazar tashlaymiz
- ma’lumki, san’at juda Qadim
zamonlarda mehnat jarayonining taraqqiyoti natijasida paydo bo’lgan.
Yaratuvchanlik va bunyodkorlik faoliyati jarayonida insonning tafakkuri kamol
topadi. Go’zallik hissi orta boshlaydi., voqealikdagi qulaylik, foydalilik, go’zallik
tushunchalarini anglaydi. Uzoq o’tmishdagi ajdodlarimiz yaratgan tosh qurollar,
86
ularning nafaqat moddiy ehtiyojlarini qondirgan, balki, kundalik hayoti mazmunini
boyitishga xizmat ham qilgan.
Tosh qurollarsiz biror bir eng sodda naqsh yoki qoyalarga tushurilgan
tasvirlarning vujudga kelishi mumkin emas edi. San’at mehnat bilan uyg’un tarzda
rivojlangan, bevosita mehnat jarayonlari bilan chirmashib ketgan.jamiyatning
rivojlanishi, ijtimoiy taraqqiyotidagi katta o’zgarishlar san’atning jamiyat
hayotidagi o’rnini belgilab bergan. San’at tarixiy jarayonlarda ma’lum vaqt
g’oyaviy qurol sifatida hukmron tabaqalarning targ’ib etuvchi o’ziga xos kuchiga
aylangan, lekin shunga qaramay u hayot go’zalliklarini tasvirlab, odamlarda
yuksak xislat va fazilatlarni kamol toptirdi. (olijanoblik, insonparvarlik), ularda
tenglik, ozodlik, birdamlik (birodarlik), kelajakga ishonib, intilib yashashga hatto
bu yo’lda uchraydigan to’siqlarga qarshi kurashga da’vat etuvchi safarbar,
da’vatkor kuch vazifasini ham bajardi.
Madaniyat so’zi ko’plab ishlatiladigan so’zlar tartibiga kiradi. U haqiqatan
barcha tillarda uchraydi. Ammo yozilishi jihatidan ko’p joylarda bir hil bo’lsa-da,
(kul’tura!!) so’zning ishlatilishiga qarab u turli tushunchalarni beradi. Madaniyat,
yani «kul’tura» so’zining ma’nosi ustida olimlar o’rtasida juda ko’p tortishuvlar
bo’lgan. Hozirgi kungacha unga berilgan yagona ta’rif yo’q. (200 dan ortiq turli
ta’riflar berilgan).
Ko’plab olimlar madaniyat tushunchasi inson mehnati tomonidan
yaratilgan barcha narsalarni: mehnat vositalari, har xil kashfiyotlar va yangiliklar,
diniy, ahloqiy va siyosiy qarashlar, odamlar o’rtasidagi munosabatlar yoki aloqa
vositalari, san’at asarlari va ... o’z ichiga oladi deb hisoblaydi. Ammo madaniyat
nafaqat qadriyatlar tizimi bo’lmay, balki jamiyat a’zolari va alohida olingan
shaxslar (tarixiy jarayonlar) bunyodkorlik va yaratuvchanlik faoliyatini qamraydi.
Jamiyatning iqtisodiy va siyosiy hayotidagi o’zgarishlar, odamning yashash,
turmush tarzidagi o’zgarishlar uning o’ziga, tabiatga va atrofdagi boshqa kishilarga
bo’lgan munosabatlarga ham ta’sir etadi. Mana shunday o’zgarishlar
madaniyatning turli tarixiy bosqichlardagi rivojlanish darajasi va xarakterini
belgilab beradi.
