O`zbekistоn respublikasi оliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

merkantilizm
  vujudga  keldi.  Merkantilizm  to'g'risida  qisqa  ma'lumot  beradigan 
bo'lsak, uning mohiyati iqtisodiy siyosatda mamlakatda va davlat xazinasida nodir 
metallarni ko'proq to'plash, ta'limotda esa muomala (savdo, pul oboroti) sohasidagi 
iqtisodiy  qonuniyatlarni  izlashdir,  ya'ni  avvalgi  davrdagi  g'oyalardan  keskin  farq 
qiladi. 
Keyingi  muhim  o'zgarish,  bu  klassik  iqtisodiy  maktabning  yuzaga  kelishidir 
(XVIII asr). Bu iqtisodiy ta'limot ichida 
fiziokratizm
 ham vujudga keldiki, uning 
umri  uncha  uzoq  bo'lmadi.  Klassik  maktab  g'oyalari  hozirgi  davrda  ham  turli 
shakllarda  qayta  namoyon  bo'lmoqda  (neoklassik,  liberal,  neoliberal...).  Marks 
nomi  bilan  bog'liq  bo'lgan  marksizm  ta'limoti  (nobozor  iqtisodiyot)  ham  tarixda 
muhim  o'rinni  egallaydi.  Hozirgi  davrda  bu  ta'limot  to'g'risida  imkoni  boricha 
gapirmaslikka va ayniqsa yozmaslikka harakat kuchayib bormoqda, ko'proq uning 
faqat  salbiy  tomonlarini  tilga  olish  «moda»ga  kirgan.  Bunda  «jon»  bor  albatta, 
chuni  1917  yili  Rossiyada  boshlangan  marksizmni  hayotga  tadbiq  etish  jarayoni 
samarasiz  tugadi.  Keyinchalik  shu  yo'lga  o'tgan  bir  qancha  mamlakatlarda  ham 
eksperiment  samarasiz  yakunlandi.  Lekin  tarix  uchun  insoniyatga  bu  saboq  juda 
muhim, shu sababli uni chetlab o'tish adolatdan emas, deb hisoblaymiz. Darslikda 
xayoliy  soцialistlar  va  markschilarning  iqtisodiy  g'oyalari  ham  o'rin  olgan,  uning 
tarixiy taqdiri berilgan. 
XIX asr 2-yarmida avvalgi g'oyalarga marksizmga muqobil ravishda vujudga 
kelgan  va  umumlashtirilgan  holda  marjinalizm  deb  ataladigan  ta'limot  hozirgi 
zamonning asosiy iqtisodiy g'oyasi hisoblanadi. Lekin shuni ham alohida ta'kidlab 
o'tish kerakki, biror ta'limot doimo sof holda amalda deyarli qo'llanilmaydi. Har bir 
ta'limotning  ko'plab  turli  oqim  va  yo'nalishlari  mavjud.  Odatda  sof  erkin  bozor 

---

 
44 
munosabatlari  deyarli  uchramaydi.  Bozor  munosabatlarining  unsurlari,  ular 
o'rtasidagi  nisbat  ham  doimo  o'zgarib  turadi.  Demak,  iqtisodiy  ta'limotlar  tarixi 
fanining  muhim  xususiyatlaridan  biri,  bu  uning  doimo  harakatda,  o'zgarish, 
rivojlanishda ekanligidir. Bir mamlakat  chegarasida iqtisodiy ta'limot ta'siri ostida 
iqtisodiy siyosat har doim rivojlanishda bo'lishi kerak.  
90-yillarda  tarixiy  jarayonlarda  yana  bir  holat  qayd  etilmoqda.  Bu 
«soцialistik»  deb  atalgan  va  iqtisodiyoti  ma'muriy-buyruqbozlikka  asoslangan 
(«rejali  iqtisodiyot»  ham  deyiladi)  mamlakatlarning  bozor  iqtisodiyotiga  o'tish 
davri  amalga  oshmoqda  (