O`zbekistоn respublikasi оliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

Filipp  Makedonskiyning
  «
Kuch  natija  bermagan  joyda 
pulni ishga solish kerak»,
 degan iborasini yaxshi ko'rgan.  
Savdo  balansini  oshirish  uchun  ishlab  chiqarish  harajatlarini  kamaytirishga 
e'tibor berildi, bunda birinchi navbatda yollanma ishchilarning ish haqini cheklash 

---

 
106 
va umuman, xalqning turmush darajasini pasaytirish kerak, deb topildi. Ish haqini 
cheklash zarurligi g'oyaviy asosda hal etildi. T.Manni yozishicha, «mo'l-ko'lchilik 
va  kuch  xalqni  qanchalik  buzsa,  ehtiyojsiz  qilib  qo'ysa,  qashshoqlik  va  muhtojlik 
uni  shunchalik  aqlli  va  mehnatsevar  qiladi»  emish.  Bu  albatta,  savdo  kapitali 
xodimlari  har  qanday  yo'l  bilan  imkoni  boricha  ko'proq  boyishi  uchun  yo'l  ochib 
berish,  demakdir.  XV-XVII  asrlarda  merkantilizm  g'oyalari  (pul  to'plash  siyosati, 
proteksionizm,  xo'jalik  faoliyatini  davlat  tomonidan  tartibga  solish  va  boshqalar) 
Evropaning  deyarli  barcha  mamlakatlarida,  Portugaliyadan  to  Maskoviyagacha 
yoyildi.  Fransiyada  bu  g'oya  XVIII  asrning  ikkinchi  yarmida  moliya  ministri 
Kolber tomonidan rivojlantirildi. Fransiyada sudxo'rlikning rivojlanishi shu siyosat 
bilan  chambarchas  bog'liq,  uning  ta'siri  asrlar  davomida  saqlanib  qoldi  va  milliy 
xususiyat  kasb  etdi  (P-P).  Italiya  iqtisodchilari  ham  (A.Serra)  bu  ta'limotni  keng 
tadqiq  etdilar.  Agar  inglizlarda  bu  ta'limot  ko'proq  «savdo»  bilan  bog'liq  bo'lsa, 
italiyaliklarda u ko'proq «pul», «chaqa» shaklida namoyon bo'lgan. Germaniyada 
merkantilizm komeralistika shaklida bo'lib, XIX asr boshlarigacha rasmiy iqtisodiy 
doktrina edi. 
 Ammo,  merkantilizmning  iqtisodiy  g'oyalari  va  uning  nazariy  asosi 
Angliyada ishlab chiqildi. O'z davri uchun bu ta'limot ancha ijobiy voqea bo'ldi. 
 Merkantilizmning  nazariy  va  siyosiy  siyosat  sifatida  milliy  xarakterda 
ekanligi o'zining asosiga ega edi. Kapitalizmning tez rivoji faqat millik ramkalarda 
mumkin  edi  va  ko'p  hollarda  davlat  hokimiyatiga  bog'liq  bo'lgan,  chunki  davlat 
kapital  jamg'arilishiga  yordam  bergan  va  shu  bilan  xo'jalik  o'sishini  ta'minlagan. 
Merkantilistlarning  qarashlari  shu  davrdagi  iqtisodiy  rivojning  haqiqiy  qonuniyat 
va  talablarini  izxor  etgan.  Nima  uchun  «boylik»,  ya'ni  iste'mol  qilinayotgan  va 
jamlanayotgan 
boyliklar 
(ya'ni 
iste'mol 
qiymatlari) 
bir 
mamlakatda 
boshqasinikidan tezroq o'sadi? 
 Korxona  va  ayniqsa  davlat  miqyosida  boylik  tezroq  ko'payishi  uchun  nima 
qilish  mumkin  va  zarur?  degan  savol  tug'iladi.  Merkantilistlar  shu  savolga  javob 
berishga urindilar.  
Davr  taqozosi  tufayli  sanoat  hali  feodalistik,  aniqrog'i  kapitalizmgacha 
bo'lgan shaklda edi va sanoat kapitali hali etakchi emas edi, asosiy kapital savdoda 
to'plandi.  Shu  davrda  Ost-Indiya,  Afrika  va  boshqa  koloniyalarning  asosiy 
maqsadlari  savdo  bilan  bog'liq  edi.  «Milliy  boylikka»  asosan  va  ko'proq  savdo 
kapitali sifatida qaralgan va asosiy iqtisodiy kategoriya - almashuv qiymatiga katta 
e'tibor berilgan. 
 Arastu,  Ibn  Xaldun  va  boshqa  olimlarga  tegishli  bo'lgan  ekvivalent  (teng) 
almashuv tamoyili merkantilistlarga yot edi. Aksincha ularning fikricha almashuv 
tabiatan  tengsiz  noekvivalentdir.  Bu  g'oyaning  kelib  chiqishi  tarixan  bo'lib,  ular 
almashuv  deganda  birinchi  navbatda  tashqi  savdo  almashuvini  tushunishgan, 
ayniqsa rivojda ortda qolgan xalqlar va mustamlakalardagi almashuv oldindan teng 
bo'lmagan.  
Shuni  alohida  ta'kidlash  kerakki,  boshqa  yo'nalish  (Arastu),  o'rta  asrdagi 
tadqiqotchilardan  farqli  ravishda  merkantilistlar  qiymatning  mehnat  nazariyasini 
rivojlantirmadilar.  Ularning  fikricha,  kapitalning  o'sishi  va  jamg'arilishi  almashuv 
tufayli, ayniqsa tashqi  savdo  tufayli  ro'y  beradi, lekin  ular ko'p  masalalarni  to'g'ri 
hal etishga intilganlar. 

---

 
107 
 Merkantilizm  bu  davrda  xalq  manfaatlaridan  yiroq  siyosatni  olib 
borayotganligi ochiqdan-ochiq ma'lum bo'lib qoldi.  
Ba'zi  bir  ingliz  mualliflari,  masalan  J.Chayld,  U.Teml  boshqacha  yo'l,  ya'ni 
ssuda  kapitali  miqdori  (foiz)ni  kamaytirishni  taklif  etgan.  Merkantilistlarning 
g'oyalari  burjua  siyosiy  iqtisodining  avvalgi  davr  qarashlarini  aks  ettiradi,  chunki 
ular  asosiy  e'tiborni  muomala  sohasiga  qaratgan  edilar  (boylik  asosan  ishlab 
chiqarish  sohasida  yuzaga  keladi,  buni  keyinroq  ko'ramiz).  Merkantilizm  turli 
davlatlarda  asosiy  sohalarda  bir  xil  namoyon  bo'lsa  ham  o'ziga  xos  milliy 
xususiyatlarga ham ega.  
Kapitalistik  ishlab  chiqarishga  imkoni  boricha  ko'proq  aholini  jalb  etish 
muhim  deb  hisoblangan, chunki  real  ish haqi  past  bo'lgan  sharoitda  foyda  kelishi 
oshadi va kapital jamg'arilishi tezlashadi.  
Pul  tizimini  tartibga  solish,  bu  borada  davlatning  rolini  oshirish  qo'llangan. 
Ayrim  mutaxassislar,  T.Mann  chetga  nodir  metallar  chiqarishga  ruxsat  berish 
tarafdori  edi.  Uning  fikricha,  dehqon  hosil  olish  uchun  erga  don  sepishi  kerak 
bo'lgani  kabi,  savdogar  ham  chetga  pul  olib  chiqishi  va  unga  chet  el  tovarlarini 
sotib olishi, uni ko'plab olib kelib, yana qaytadan sotishi va yangi qo'shimcha pul 
ishlab,  millatga  foyda  keltirishi  kerak.  Mamlakat  quyidagi  xalqaro  almashuv 
yo'llari bilan foyda olishi mumkin: tovarlar, xizmatlar, nodir metallar eksporti yoki 
investisiya  shaklida  kapital  importi  (chet  eldagi  kapital  foydasi  shaklida  ham 
bo'lishi  mumkin).  Davlat  sarflari  quyidagicha:  tovarlar  importi,  yashirin  import, 
nodir  metallar  importi  va  chet  el  aktivlar  shaklidagi  kapital  eksporti.  Odatda  bu 
ikki  holat  teng  bo'ladi.  Ammo  merkantilistlar  shu  yo'l  bilan  foyda  olish 
mumkinligiga ishonganlar, bu xato fikrdir (quyida ko'riladi).  
Merkantilizm  ta'limot  sifatida  ham,  iqtisodiy  siyosatdagi  yo'nalish  sifatida 
ham  turlicha  edi:  eskirayotgan  feodal  munosabatlarga  qarama-qarshi  va  yangi 
burjuaziyani  qo'llash  orqali  o'z  davri  uchun  progressiv  bo'lgan  ilk  kapitalizmning 
shakllanishiga  yaxshi  imkoniyat  yaratdi.  Ammo  Fransiyada  Lyudovik  XIV 
(«Davlat bu men» degan) va Kolber tomonidan manufakturalarni ko'paytirish usuli 
milliy  sanoatni  rivojlantirish  uchun  emas,  absolyutizmni  mustahkamlash,  qirol 
xonadonining  sarf-harajatlarini  qoplashga  qaratildi.  Germaniyadagi  kameralistlar 
ham  mavjud  hokimiyatni  qo'llash,  aholini  esa  ularga  so'zsiz  bo'ysundirishga 
harakat qildilar.  
Merkantilizm  bilan  birga