O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta‟lim vazirligi

- Eshon, hujrani tayyorlaganmisan?  

- Yasatib qo`yganman, bek aka.  

Birinchi    gapdagi    undalma    (eshon)    orqali        so„zlovchining    tinglovchiga 

nisbatan  e‟tiborsiz,    mensinmaslik  pressuppozitsiyasi  anglashilayotgan  bo„lsa, 

keyingi    gapdagi    undalma    (bek    aka)    orqali    tinglovchining    mavqei    

---

 

 

44 

 

so„zlovchidan ustunligi,  u  adresatning  yugurdagi,  ulfati,  agenti,  mirzasi-uning  

uchun  hamma narsasi  ekanligi  ma‟nosi    anglashiladi.  

Ma‟lumki,  nazariy  grammatikada  sintaktik    shakllar  o„rtasida  ifodalayotgan 

mazmuniy munosabatlarni quyidagi ikki  guruhga ajratadi1.  

1)  obyektiv munosabat;  

2)  subyektiv munosabat.  

Undalmalar esa gapda turli subyektiv munosabatlarni ifodalaydi.  

Shuningdek,    gap    ifodalagan    sintaktik    vaziyat    yoki    uning    unsuri    bilan 

so„zlovchi    o„rtasida    qanday    munosabat    mavjudligiga    ko„ra,    subyektiv 

munosabatlarni yana ikki guruhga ajratadi:   

a)  undash munosabati;  

b) modal munosabati. 

26

 

So„zlovchi nutq jarayonida ma‟lum voqelik haqida axborot berish davomida 

tinlovchining diqqatini shu axborotga jalb  qilgisi  yoki bu axborotga qo„shimcha 

ravishda    tinglovchiga    o„zining    ma‟lum    subyektiv        munosabatini    ifodalagisi  

kelib  qoladi. Mana shu munosabat undash  munosabati sanaladi.  

Undash  munosabat  aks  etgan  gaplar    mazmunan  murakkablashadi.  Obyektiv 

mazmunga    subyektiv  mazmun,    so„zlovchining  undash  munosabati qo„shiladi.  

M:  Qo‟chqor.  Hozir,  mulla…  (Choyni  olib  kelib)  Qani,  dasturxonga 

qarasinlar, mulla (Kerilibroq). Buyuraymi, “jiz-biz” qivorsinmi. (181) 

Bu yerda so„zlovchining undosh munsabati mulla Suvonga murojaat shaklida  

namoyon bo„ladi.  

Undash  munosabati  bir  nechta    semalarni  o„z  ichiga  olgan  murakkab  

butunlik hisoblanadi. Hozirgacha an‟anaviy tilshunoslikda undosh semasi bir butun  

holda  olinib,  ularning    ma‟nolari  parchalab  o„rganilgan  emas.   

                                                 

26

 

Маҳмудов Н. Hурманов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Т.1995.  

 

 

---

 

 

45 

 

  Sharof  Boshbekov  dramalarini    tahlil  qilganimizda  shunday  ma‟nolarda 

qo„llanganligining    guvohi    bo„ldik.  Xususan,  muallif  “mulla”  so‟zini  undalmali 

gaplar tarkibida qo‟llab, turli xil uslubiy ma‟nolarni yuzaga chiqargan.  

1.Undash semasi. 

 M:  Qo‟chqor.  Hozir,  mulla…  (Choyni  olib  kelib)  Qani,  dasturxonga 

qarasinlar, mulla (Kerilibroq). Buyuraymi, “jiz-biz” qivorsinmi. (181) 

2. Hurmat semasi. 

M:  Pirmat  (Jahl  bilan  u  yoqdan-bu  yoqqa  yura  boshlaydi,  so‟ng  narigi 

xonaga chiqib ketadi). 

Olim. Tushunamiz, tishunamiz. 

Qulmat.  Xafa  bo‟lmaysiz,  mulla  Olimjon,  dadamizning  mashqlari  pastroq. 

Rahmatilla bilan bir tanishtirib qo‟yay deb kelgandim. (128) 

3. Kesatiq semasi. 

M:    Olimjon.  Bu-mashina.  Ertaga  sinovdan  o‟tmasa,  buzib  tashlayman.  Bir 

uyum temir qoladi. 

Qo‟chqor.  Ha,  endi  buzmangda,  Olimtoy.  Shunday  narsani  buzsangiz 

qo‟lginingiz akashak bo‟p qolmaydimi, mulla. (178) 

4. 

Suyish, o‟ziga yaqin olish semasi.