Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi

SMR = YaF ´ 100:ST

3.Xususiy (o`z) sarmoyasi rеntabеlligi (XSR) korxonaning o`z kapi-talidan foydalanish samaradorlik darajasini ko`rsatadi, ya'ni korxonaning o`z sarmoyasi o`rtacha yillik summasining bir pul birligidan qancha pul birligiga tеng sof foyda olinganligini ko`rsatadi. U quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi:

XSR = SF ´ 100/XS

bunda:

XSR - o`z sarmoyasining rеntabеlligi;

SF - sof foyda;

XS - o`z sarmoyasining miqdori.

Ta'kidlash joyizki, rеntabеllik bu o`ta kеng qamrovli tеran tushuncha bo’lgani bois uning holati va undan foydalanish darajasi to`g`risida to`liq va mukammal xulosa chiqarish uchun ko`rsatkichlar tizimidan foydalanish kеrak.

Agar mahsulot sotishdan tushadigan mablag miqdori nafaqat ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini qoplash uchun, balki foyda olish uchun ham etarli bo'lsa, korxona foydali bo'ladi. Har qanday rentabellik ko'rsatkichining o'sishi ijobiy iqtisodiy hodisalar va jarayonlar bilan bog'liq. Bu, avvalo, moliya, kredit va pul tizimlaridagi inqirozni bartaraf etish asosida bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishni boshqarish tizimini takomillashtirishdir. Bu korxonalar tomonidan o'zaro hisob-kitoblarni va hisob-kitob va to'lov munosabatlari tizimini barqarorlashtirish asosida resurslardan foydalanish samaradorligini oshirishdir. Bu aylanma mablag'larni indeksatsiyasi va ularni shakllantirish manbalarini aniq belgilash.

Hozirgi sharoitda rentabellik o'sishining muhim omili bu korxonalarning resurslarni tejash bo'yicha olib borgan ishlari bo'lib, bu ishlab chiqarish tannarxining pasayishiga va natijada foydaning ko'payishiga olib keladi. Gap shundaki, hozirgi bosqichda mavjud resurslarni tejash orqali mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirish yangi resurslarni ishlab chiqarishga jalb qilishdan ancha arzon.

Daromadlilik - bu korxonaning rentabellik darajasini belgilaydigan nisbiy o'lchovdir. Daromad ko'rsatkichlari umuman korxona samaradorligini, turli xil faoliyat turlari (ishlab chiqarish, tijorat, investitsiya) rentabelligini tavsiflaydi. Ular foyda olishdan ko'ra to'liqroq, boshqaruvning yakuniy natijalarini aniqlaydilar, chunki ularning qiymati ta'sirning mavjud yoki iste'mol qilingan resurslarga nisbatini ko'rsatadi. Ushbu ko'rsatkichlar korxona faoliyatini baholash uchun va investitsiya siyosati va narx belgilash vositasi sifatida ishlatiladi. Daromad ko'rsatkichlari quyidagilarni tavsiflovchi bir necha guruhlarga birlashtirilishi mumkin ( 5-rasm)¹

Mahsulot rentabelligi (xarajatlarni qoplash koeffitsienti) sotishdan olingan foyda foizlar va soliqlar oldidan sotilgan mahsulot xarajatlari miqdoriga nisbati bilan hisoblanadi.

Kompaniya mahsulot ishlab chiqarish va sotish uchun sarflangan har bir so’mdan qancha foyda ko'rishini ko'rsatadi. Uni mahsulotlarning alohida turlari va umuman korxona uchun hisoblash mumkin. Umuman korxona uchun uning darajasini aniqlashda nafaqat sotish, balki asosiy faoliyat bilan bog'liq bo'lgan operatsion bo'lmagan daromadlar va xarajatlarni ham hisobga olish maqsadga muvofiqdir.

Sotish (tovar aylanmasi) rentabelligi mahsulot, ish va xizmatlarni sotishdan olinadigan foydani foizlar va soliqlar to'langunga qadar tushumlarni (YaHM) miqdoriga bo'lish yo'li bilan hisoblanadi. Bu ishlab chiqarish va tijorat faoliyati samaradorligini tavsiflaydi.

Daromadlilikni tahlil qilish uchun quyidagi ko'rsatkichlarga ko'ra bir qator ko'rsatkichlar qo'llaniladi:

- foyda asosida hisoblangan ko'rsatkichlar;

- ishlab chiqarish fondlari asosida hisoblangan ko'rsatkichlar;

- pul oqimlari asosida hisoblangan ko'rsatkichlar.

Ko'rsatkichlarning birinchi guruhi tashkilotning hisobotida aks ettirilgan foyda (daromad) ko'rsatkichlari bo'yicha rentabellik (rentabellik) darajalarini hisoblash asosida shakllanadi. Ushbu ko'rsatkichlar ishlab chiqarilgan tovarlarning rentabelligini (rentabelligini) tavsiflaydi. Ushbu ko'rsatkichlardan foydalangan holda siz tovarlar narxining o'zgarishi omillari va ularning tannarxining tovar rentabelligining o'zgarishiga ta'sirini aniqlashingiz mumkin.

Ikkinchi guruh ko'rsatkichlari tashkilotning barcha ishlab chiqarish fondlari, investitsiya qilingan kapitali, ustav kapitalini o'z ichiga olgan avans mablag'lari hajmi va tabiati o'zgarishiga qarab rentabellik darajalarini hisoblash asosida shakllanadi. Masalan, sof foyda (daromad) ning barcha ishlab chiqarish aktivlariga nisbati, sof foydaning investitsiya qilingan yoki o'z kapitaliga nisbati.

Daromadlilik ko'rsatkichlarining uchinchi guruhi aniq pul oqimi asosida hisoblanadi. Masalan, sof pul oqimining sotuvga nisbati, jami kapital, kapital va boshqalar. Ushbu ko'rsatkichlar tashkilotning kreditorlar, qarz oluvchilar va aksiyadorlar oldidagi majburiyatlarini naqd pul bilan bajarish qobiliyati to'g'risida tushuncha beradi.

Sotilgan barcha mahsulotlarning rentabelligi quyidagilar bilan belgilanadi (6-rasm²)