Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi

6-rasm. Sotilgan mahsulotlar rentabelligi.
Xarajatlarni pasaytirish ishlab chiqarish rentabelligi va rentabelligining o'sishining asosiy shartiga aylanishi kerak. Daromadlilik ko'rsatkichlari quyidagi tizimlari mavjud:

1. Sotilgan barcha mahsulotlarning rentabelligi.

2. Mahsulotlarning ayrim turlarining rentabelligi ma'lum bir mahsulotni sotish narxining uning umumiy narxini ishlab chiqarish birligining umumiy tannarxidan chiqarib tashlagan foizida aniqlanadi.

3. Kompaniya mol-mulki (aktivlari) rentabelligi sof foydaning aktivlarning o'rtacha qiymatiga nisbati sifatida hisoblanadi

(mulk).

4. Uzoq muddatli aktivlarning rentabelligi foiz sifatida aniqlanadi

sof foydaning uzoq muddatli aktivlarning o'rtacha qiymatiga nisbati.

5. Amaldagi aktivlarning rentabelligi foiz sifatida aniqlanadi

sof foydaning joriy aktivlarning o'rtacha qiymatiga nisbati.

6 ROI foiz sifatida aniqlanadi

yalpi foyda korxona mulki qiymatiga.

7. Kapitalning rentabelligi foiz sifatida hisoblanadi

sof foydaning o'z kapitaliga nisbati.

Moliyaviy-xo'jalik faoliyatini tahlil qilish, boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayonida rentabellik ko'rsatkichlaridan foydalaniladi.

Foydani taqsimlash va undan foydalanish - bu tadbirkorlarning ehtiyojlarini qondirishni ham, davlatimizning daromadlarini shakllantirishni ham ta'minlaydigan muhim iqtisodiy jarayon bo'lib, foydani taqsimlash mexanizmi har bir narsada o'z hissasini qo'shadigan tarzda qurilishi kerak. ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, boshqaruvning yangi shakllarini rivojlantirishni rag'batlantirishning mumkin bo'lgan usuli.

Xususiylashtirish va aktsiyalashtirishning rivojlanishi bilan korxonalar olingan foydadan o'z ixtiyori bilan foydalanish huquqiga ega, faqat uning qismi, bundan tashqari, qonun hujjatlariga muvofiq majburiy ajratmalar, soliqqa tortish va boshqalar. Shunday qilib, birinchi navbatda, sof foydani shakllantirishdan oldingi bosqichda, ya'ni korxona va tashkilotlar ixtiyorida qolgan foydani taqsimlashning aniq tizimiga ehtiyoj bor.

Foyda taqsimotining iqtisodiy jihatdan sog'lom tizimi, avvalo, davlat oldidagi moliyaviy majburiyatlarning bajarilishini kafolatlashi va korxonalar va tashkilotlarning ishlab chiqarish, moddiy va ijtimoiy ehtiyojlarini maksimal darajada qondirishi kerak.

Yalpi foydadan daromadlar, to'lovlar va ajratmalarning ayrim turlarini chiqarib tashlash sabablarini tushuntiramiz. Yalpi foydadan 1991 yildan boshlab tabiiy resurslardan (er, tabiiy boyliklar) foydalanganlik uchun to'lovlar tushirildi. Ushbu to'lovlar ijara to'lovlari deb nomlandi, chunki ular yanada qulay tabiiy sharoitlarda yuzaga keladigan differentsial rentaning mavjudligi bilan bog'liq. Shu munosabat bilan korxonalar mehnat jamoasining sa'y-harakatlari bilan olinmagan qo'shimcha daromadlarni ishlab chiqarishdi, bu esa milliy ehtiyojlar uchun byudjetga o'tkazilishi kerak edi.

Taqsimot jarayonida yalpi foyda quyidagi foyda (daromad) turlari bilan kamayadi: boshqa korxonalar faoliyatida kapital ishtirokidan; ommaviy konsert va ko'ngilochar tadbirlarni o'tkazishdan; ochiq maydonlarda, stadionlarda; video salonlari, qimor biznesi ishlaridan. Ushbu turdagi foyda o'z-o'zidan soliqqa tortiladi va shuning uchun ikki baravar soliqqa tortilmaslik uchun yalpi foydadan chiqarib tashlanadi.

Yalpi foyda mol-mulkni ijaraga berish va boshqa maqsadlarda foydalanishdan olinadigan daromadlarni, shuningdek, soliqni hisoblash boshqa usulda amalga oshiriladigan vositachilik operatsiyalari va operatsiyalaridan olinadigan daromadni istisno qiladi. Shuni hisobga olish kerakki, vositachilik faoliyati tarkibiga xaridlar, ta'minot va sotish, savdo tashkilotlari (komissiya faoliyatidan tashqari), shuningdek sug'urta faoliyati, bank operatsiyalari va operatsiyalari, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va sotish kiradi. Korxona ixtiyorida qolgan foyda u tomonidan mustaqil ravishda ishlatiladi va tadbirkorlik faoliyatini yanada rivojlantirishga yo'naltiriladi. Hech bir hokimiyat, shu jumladan davlat, kompaniyaning sof foydasidan foydalanish jarayoniga aralashishga haqli emas. Boshqaruvning bozor sharoitlari o'z foydalarining ustuvor yo'nalishlarini belgilaydi. Raqobatning rivojlanishi ishlab chiqarishni kengaytirish, uni takomillashtirish va mehnat jamoalarining moddiy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishni taqozo etadi.

Ishlab chiqarishni rivojlantirishni moliyalashtirish bilan bir qatorda korxona ixtiyorida qolgan foyda iste'molchilar va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga yo'naltiriladi. Shunday qilib, ushbu foydadan nafaqaga chiqish uchun bir martalik imtiyozlar va imtiyozlar, shuningdek pensiyalarga qo'shimchalar to'lanadi. Qonun hujjatlarida belgilangan muddatdan ortiq qo'shimcha ta'tillarni to'lash uchun xarajatlar amalga oshiriladi, uy-joy to'lanadi, moddiy yordam ko'rsatiladi. Bundan tashqari, chegirmali narxlarda bepul ovqatlanish uchun xarajatlar amalga oshiriladi (amaldagi qonunchilikka muvofiq ishlab chiqarish xarajatlari bilan bog'liq bo'lgan ayrim toifadagi xodimlarning maxsus ovqatlari bundan mustasno).

Mehnat jamoasi a'zolari va kompaniyaning mol-mulki aktsiyalari va badallari bo'yicha dividendlarni to'lash uchun sof foyda yo'nalishi alohida ahamiyatga ega. Shu bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, aktsiyadorlik jamiyatlari uchun dividendlarni to'lash uchun sof foyda yo'nalishi ularning siyosati va strategiyasining eng muhim muammosi hisoblanadi. Berilgan firmaning stavkasi, o'z kapitalining hajmi va mumkin bo'lgan o'zgarishi, tashqi manbalarni jalb qilish zarurati dividendlar hajmiga bog'liq.

Korxonaning ixtiyorida qolgan foyda nafaqat ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlanishni, shuningdek moddiy rag'batlantirishni, balki korxona tomonidan amaldagi qonunchilikni buzgan taqdirda ham - turli xil jarimalar va sanktsiyalarni to'lash uchun mablag 'manbai bo'lib xizmat qildi. Masalan, jarimalar ifloslanishdan atrof-muhitni muhofaza qilish talablariga, sanitariya me'yorlari va qoidalariga rioya qilmaslik uchun sof foydadan to'lanadi. Mahsulotlarning (ishlarning, xizmatlarning) tartibga solinadigan narxlari oshishi bilan korxona tomonidan noqonuniy ravishda olingan foyda sof foydadan qidiriladi.

Foydani soliqqa tortishdan yashirgan hollarda, shuningdek, to'lov manbai sof foyda bo'lgan jarimalar ham undiriladi.

Bozor munosabatlariga o'tish sharoitida xavfli operatsiyalarni amalga oshirish va natijada tadbirkorlik faoliyatidan tushadigan daromadlarni yo'qotish bilan mablag'larni zaxiralash zaruriyati paydo bo'ladi. Shuning uchun sof foydadan foydalanishda korxona moliyaviy zaxira, ya'ni tavakkalchilik fondini yaratishga haqli. Ushbu zaxira hajmi ustav kapitalining kamida 15 foizini tashkil qilishi kerak. Har yili zaxira fondi korxonaning ixtiyorida qolgan foydaning deyarli 5 foizini tashkil etadigan ajratmalar hisobiga to'ldiriladi.

Demak, bozorga o'tishda korxona va tashkilotlarning iqtisodiy rivojlanishi uchun rag'batlantiruvchi shart-sharoitlar yaratadigan sof foydaning mavjudligi ularning tijorat faoliyatini yanada mustahkamlash va kengaytirishda muhim omil hisoblanadi.

Tahlil jarayonida sanab o'tilgan rentabellik ko'rsatkichlarining dinamikasini, ularning darajasi bo'yicha rejaning bajarilishini o'rganish va raqobatdosh korxonalar bilan xo'jaliklararo taqqoslashni o'tkazish kerak.

Umuman korxona uchun hisoblangan mahsulot rentabellik darajasi (qoplash koeffitsienti) birinchi tartibning uchta asosiy omiliga bog'liq: sotilayotgan mahsulotlar tarkibidagi o'zgarishlar, ularning tannarxi va o'rtacha sotish narxlari.

Birinchi darajali omillarning umuman korxona uchun rentabellik o'zgarishiga ta'sirini hisoblash zanjirni almashtirish usuli yordamida amalga oshirilishi mumkin. Olingan natijalar rentabellik darajasining o'sishi yoki pasayishini ko'rsatadi. Keyin har bir turdagi mahsulot uchun rentabellik omillarini tahlilini o'tkazishingiz kerak. Mahsulotlarning ayrim turlarining rentabellik darajasi o'rtacha sotish narxlari va birlik tannarxining o'zgarishiga bog'liq.

Foyda va mahsulot sotishdan tushadigan daromadlarning o'zgarishiga qanday omillar sabab bo'lganligini bilib, ularning rentabellik darajasining o'zgarishiga ta'sirini bilib, ushbu modeldagi har bir omilning bazaviy darajasini doimiy ravishda haqiqiy hisobot davri bilan almashtirib olishingiz mumkin.

Mahsulotlarning ayrim turlarini sotish rentabellik darajasi o'rtacha narx va mahsulot tannarxiga bog'liq. Asosiy va aylanma mablag'larning o'rtacha yillik miqdori sotish hajmiga va kapital aylanmasi tezligiga (aylanma koeffitsienti Kob) bog'liq bo'lib, u tushumlarning asosiy va aylanma mablag'larning o'rtacha yillik miqdoriga nisbati bilan belgilanadi. Korxonada kapital qanchalik tez aylansa, rejalashtirilgan savdo hajmini ta'minlash uchun shuncha kam talab qilinadi. Va aksincha, kapital aylanmasining sekinlashishi mahsulot ishlab chiqarish va sotishning bir xil hajmini ta'minlash uchun qo'shimcha mablag 'jalb qilishni talab qiladi.

Shunday qilib, korxona rentabelligini tahlil qilgandan so'ng, birinchi darajadagi turli xil omillarning umumiy kapital rentabelligi darajasiga, sotish va mahsulot rentabellik darajasiga ta'sirini ochib berish mumkin. Chuqur tahlil qilish bilan o'rtacha sotish narxlari, ishlab chiqarish xarajatlari va boshqa moliyaviy natijalar o'zgarishiga bog'liq bo'lgan ikkinchi darajali omillarning ta'sirini o'rganish kerak.