O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi

4. Mutafakkirlarning iqtisodiy qarashlarining bugungi  
kun bilan bog„liqligi. 
 
A.Navoiy  asarlarida  komil  insonni  tarbiyalash  uslub  va  usullari,  vositalari  ham 
ifodalangan.  U  tarbiyada  insonning  о‗z-о‗zini  tarbiyalashga,  xato  va  kamchiliklarni  anglab, 
tuzatishga e‘tibor beradi: yanglishish va xato kishilikning shartidir. Yanglishish va xatoni anglab, 
ogohlangan  baxtli  kishidir.  Kimki,  e‘tirof  tomon  qaytar  ekan,  xatosi  yо‗qoladi.  Kimki,  dalil 
keltirib aljirayversa, xatosini bir karra oshiradi. Mubolag‗asi qancha kо‗proq bо‗lsa, yanglishishi 
shuncha  kо‗rimliroq  bо‗lur,  о‗zini  katta  kо‗rsatib,  tortishuvi  qancha  esa  ortiqroq,  о‗zi  xalq 
о‗rtasida shuncha rasvoroq kо‗rinur. YA‘ni, kishi xato qilganda yanglishganini bо‗yniga olsa - bu 
yaxshi.  Agar  о‗z  xatosiga  dalil  kо‗rsata  bersa,  uning  xatosi  yana  ikki  barobar  ortadi,  deydi 
alloma. 
A.Navoiy  ta‘lim-tarbiya  masalalariga  alohida  e‘tibor  berar  ekan,  tarbiya  jarayonlarini, 
vositalarini,  talablarni  kо‗rsatadi.  U  ta‘limda  ilmiylikka  asoslanganlik,  tarixiylik  kabi  talablarni 
asos  qilib  oladi.  О‗z  davridagi  musulmon  maktablarini  yutuq  va  kamchiliklarini  tahlil  etadi.  U 
о‗qituvchi haqida gapirar ekan, muallim о‗z shogirdlarini ham, о‗zi ta‘lim berayotgan fanni ham 
sevgan bо‗lishi zarur deydi. О‗ziga ham, о‗quvchiga ham talabchan bо‗lishni uqtiradi. A.Navoiy 
о‗qituvchini jamiyatda obrо‗li va hurmatga loyiq inson deb bilib, shogirdlar muallimni vatandek 
juda hurmat qilishlarini, e‘zozlashlarini uqtiradi.  
Buyuk  alloma  A.Navoiyning  iqtisodiy  tarbiya  nazariyasiga  oid  qarashlari  alohida 
berilmagan  bо‗lsa  ham,  uning  qator  asarlarida  iqtisodiy  tarbiyaga  oid  о‗gitlari,  isrofgarchilikka 
qarshi teran fikrlari iqtisodiy tarbiyaga oid ekanligiga hech qanday shubha yо‗q...  
Fikrimizning  dalili  sifatida  sobiq  Sovet  Ittifoqi  zamonida,  aniqrog‗i  XX  asrning 
oltmishinchi  yillarida  О‗zbekiston  Respublikasi  Fanlar  Akademiyasining  iqtisod  institutida 
Iskandar  Yusupov  «A.Navoiyning  iqtisodiy  qarashlari»  mavzusida  nomzodlik  dissertatsiyasini 
rus tilida himoya qilgan («Ekonomicheskiye vzglyadо‗ Alishera Navoi»). 
Abdurahmon  Jomiy  (1414-1492).  A.Jomiy  1414  yilning  7-noyabrida  Jom  shahrida 
tavallud topgan. Jomiy taxallusi u tug‗ilgan joy - Jom shahri nomidan olingan... 
Jomiy matematika, arab  tili, adabiyot,  sintaksis,  badiiyot  ilmi, musiqa, falakiyot,  falsafa, 
fiqh, notiqlik ilmi, Qur‘onni о‗qish va sharhlash kabi fanlardan chuqur bilim olgan, dunyoqarashi 
keng inson, shoir va olim sifatida mashhur bо‗lgan. U о‗ta kamtar va hokisor inson bо‗lgan. 
Jomiy  1469  yilda  Hirotda  A.Navoiy  bilan  uchrashib  qoladi  va  ular  о‗rtasida  samimiy 
dо‗stlik munosabatlari paydo bо‗ladi, bu dо‗stlik esa alloma umrining oxirigacha davom etadi. U 
1472  yilda  haj  safari  bilan  Makkayu-Mukarrama  shahriga  boradi.  Safar  jarayonida  Jomiy  turli 
shaharlarda bо‗lib, mashhur olimlar, shoir va mutafakkirlar bilan muloqotda bо‗ladi.  Ikki  yillik 
safardan sо‗ng, yana Hirotga qaytib, umrining oxirigacha shu yerda hayot kechiradi. 
 A.Jomiy  о‗z  asarlarida  insoniy  yuksaklikni  ta‘rif  etadi.  Uning  uchta  lirik  devoni,  yettita 
dostondan iborat «Haft avrang» (Yetti xat), ta‘lim-tarbiyaga oid «Bahoriston» asarlari bilan jahon 
madaniyati taraqqiyotiga munosib hissa qо‗shgan. 
A.Jomiyning ta‘limiy-axloqiy qarashlari uning asarlarida о‗z ifodasini topgan. 
A.Jomiy  bilim-hunarsiz  kishini  о‗tindan  boshqaga  yaramaydigan  mevasiz  daraxtga 
о‗xshatadi. U о‗z asarlarida tarbiyaning ahamiyatiga katta e‘tibor beradi...  
A.Jomiyning  «Pokizalar  shahri»,  uning  yuksak  orzu-umidi,  pok  qalbi  tasavvuridagi 
insoniyat tarxidagi ideal tuzum timsolidir. 
Zahiriddin  Muhammad  Bobur  (1483-1530).  О‗zbek  adabiyotida  о‗z  salohiyatiga  ega 
bо‗lgan,  Temuriylar  sulolasining  sо‗nggi  vakillaridan  Bobur  Mirzo  О‗rta  Osiyoda  fan  va 

---

madaniyatning  rivojlanishiga  munosib  hissa  qо‗shgan,  g‗oyat  samarali  faoliyati  bilan  tarixda 
о‗chmas nom qoldirgan insondir... 
Jahon sharqshunoslari tomonidan olim  sifatida tan olingan. Bobur  fanning kо‗p sohalari 
bо‗yicha  qimmatli  ishlarni  amalga  oshirgan.  Yaqin  va  О‗rta  Sharq  xalqlari  madaniyati  tarixi 
uchun katta xizmat qilgan.  
Jumladan, professor H.Hasanov uni faqat davlat arbobi emas, balki mashhur lashkarboshi, 
tarixchi, geograf, biolog, musiqachi va me‘mor ham bо‗lgan shoir ekanligini e‘tirof etgan. 
Iste‘dod  sohibi  Bobur  12  yoshida  podsho  bо‗lganidan  boshlab,  to  umrining  oxirigacha 
о‗zi  kо‗rgan  voqealarni,  о‗z  qatnashgan  hodisalarni,  ana  shu  voqea  va  hodisalarga  dahldor 
bо‗lgan  yuzlab  tarixiy  shaxslar  hayotini,  fan  uchun  muhim  bо‗lgan  kо‗plab  dalillarni  adabiy 
shaklda  bayon  etgan  «Boburnoma»  va  she‘rlar  devonidan  tashqari,  musulmonlik  qoidalari  va 
qonunshunoslikka  bag‗ishlangan  «Mubayyin»,  arab  alfavitini  о‗zgartirish  haqidagi  «Xatti 
Boburiy»,  aruz  vazni  va  qofiya  masalalariga  oid  «Mufassal»,  shuningdek,  musiqa  va  harbiy 
san‘at  haqidagi  asarlarni  mohirona  yaratgan.  Bu  asarlar  ilm-fanni  yuksalishida  muhim  rol 
о‗ynaydi.  
Ulug‗  shoir,  adib,  tarixchi  va  olim  Mirzo  Boburning  ilmiy-adabiy  merosi  hozir  ham 
о‗zining  tarixiy-ma‘rifiy,  ilmiy  va  estetik  qimmatini  saqlab  kelmoqda.  Uning  kо‗p  qirrali 
merosida pedagogikaga doir biror maxsus asari, yo risola mavjud bо‗lmasa ham, deyarli barcha 
asarlarida hayotga va vatanga muhabbat hislarining yaqqol ifodasini, insonning yuksak burchi va 
kishilarning  ma‘naviy  qiyofasi,  tarbiyasi  haqida  teran  fikr-mulohazalari,  fan  va  dinga  oid 
masalalarini,  yaxshi  xulqli  va  odobli  bо‗lishga  chorlashi,  ilm-fan  va  ma‘rifatni  egallashga 
undashi, axloqiy va estetik g‗oyalarni, jо‗shqin va mazmundor hayot kechirishga targ‗ib qilishni 
va boshqalarni yaqqol kо‗rish mumkin.  
Bobur kishining hayotdagi eng asosiy burchi - hamma joyda ham о‗zini tuta bilishidan va 
yaxshi xulq-atvorli bо‗lishidan iboratligini bayon etgan. 
Insonlarga doimo yaxshilik qilish eng oliyjanob fazilatligini ta‘kidlab, aytadi: 
                            Bori elg‗a yaxshilig‗ qilg‗ilki, mundan yaxshi yо‗q, 
                            Kim degaylar daxr aro qoldi, falondin yaxshilig‗, 
kabi satrlar orqali bayon etadi. 
Mirzo  Bobur  о‗z  ijodida  ezgulikni,  inoqlikni,  vafodorlikni  ardoqlagan  shoir  о‗zidan 
avvalgi kasbdoshlariga ergashib yovuzlikni, zulmni, qabihlikni qoralaydi. О‗zbek xalqining «Har 
kim ekkanini о‗radi», - degan maqoliga javoban:  
                   Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidir,  
                   Har kimki jafo qilsa, jafo topqusidir. 
                   Yaxshi odam kо‗rmagay yomonlig‗ hargiz, 
                   Har kimki yomon bо‗lsa, jazo topqusidir, 
deb  badiiy  ifodalaydiki,  Mirzo  Bobur  she‘rlarida  bunday  hayotiy,  jozibali  satrlarni 
kо‗plab uchratish mumkin. 
Mirzo Bobur fikricha, yoshlar shaxsini hayotning о‗zi shakllantiradi, lekin bunda mehnat 
va mehnatda toblanish muhim rol о‗ynaydi. Mehnat qilgan va mashaqqat chekkan insonlardagina 
chinakam insoniy fazilatlar takomillashadi. 
Umuman  Boburning  ma‘naviy-ma‘rifiy  merosini  yosh  avlod  tarbiyasida  muhim 
ahamiyatga  ega  bо‗lgan  axloqiy,  ma‘rifiy,  tarbiyaviy  hamda  pedagogik  mazmundor  g‗oyalarini 
e‘zozlab qadrlanadi.