O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

 
11-mavzu:  O’quvchilarning bilish faoliyatida tadqiqiy metod va muammoli ta‘lim elementlarini 
qo’llash 
R E J A : 
1. Ta‘lim jarayonida tadqiqiy metodning qo’llanilishi. 
2. Tadqiqiy metod orqali o’qitishning ilmiyligi va tushunarli bo’lishini to’g’ri uyushtirish. 
3. Tabiatshunoslik darslarida muammoli ta‘limni qo’llash. 
4. Dasturlashtirilgan ta‘limni o’quv jarayonida qo’llash. 

---

 
 
 
5
5
5
6
6
6
 
 
 
 
Tayanch  iboralar:  «tadqiqiy  metod»,  «muammoli  vaziyat»,  «muammoli  ta‘lim»,  «dasturlashtirilgan 
o’qitish», «raqamli kartochkalar». 
 
Boshlang’ich sinflarda kichik yoshdagi maktab o’quvchilarida atrof tabiat to’g’risida aniq tasavvurlar 
poydevori  qo’yiladi,  uning  asosida  kelgusi  sinflarda  bilimlar    sistemasi          (masalan,        6-sinfda  botanika 
o’qitish  uchun  jonsiz  tabiat  to’g’risidagi  bolalarning  boshlang’ich  maktabda  olgan  bilimlari  alohida 
ahamiyatga ega bo’ladi) quriladi. Shuning bilan birga bolalarning qiziquvchanligini qondirib borish, ularning 
«bu  nima?»,  «nima  uchun?»  kabi  savollariga  o’z  vaqtida  va  mohirlik  bilan  javob  berib  borish  zarur. 
Bolalarda  atrof  tabiat  jismlari  va  hodisalariga  to’g’ri  munosabat  hosil  qilish  uchun  ularni  o’rab  olgan 
borliqda o’zini tuta olishga o’z vaqtida yo’naltirish g’oyat muhimdir. Bolalar erta yoshdan boshlab foydali va 
zararli  hayvonlarning  farqiga  bora  olishlari,  yesa  bo’ladigan  va  zaharli  o’simliklarni  (rezavor-meva  va 
zamburug’larni)  bilishlari,  tabiat  boyliklaridan  oqilona  foydalanish  to’g’risida,  tabiatni  muhofaza  qilish  va 
takomillashtirish to’g’risida  tasavvurga  ega  bo’lishi, Quyosh  va  kompasga  qarab  tomonlarni aniqlay  olish, 
ob-havo  belgilarini  bilishi,  tabiatning  oddiy  hodisalarini  tushuna  olishi,  yil  fasllarining  farqiga  bora  bilishi 
kerak. 
Tabiatshunoslik  predmetlarini  o’qitish  to’g’ri  yo’lga  qo’yilganda  bolalarga  tabiatga  muhabbat 
singdiriladi,  o’simlik  va  hayvonlarga  qiziqish  vujudga  keltiriladi,  kuzatuvchanlik  mantiqiy  tafakkur  va 
ma‘noli  nutq  rivojlantiriladi.  Tabiat  hodisalarini  kuzatish  o’quvchilarga  taqqoslash,  umumlashtirish,  o’z 
taassurotlarini  og’zaki  va  yozma  bayon  qilish  uchun  xilma-xil  aniq  material  beradi.  O’quvchilarning  jonli 
tabiat  bilan  muloqotda  bo’lishi  (to’qnashishi)  ularning  jismoniy  mehnat  va  estetik  tarbiyasi  uchun  keng 
imkoniyatlar ochib beradi.  
Biroq  bu  maqsadlarga  erishish  uchun  tabiatshunoslikni  o’qitish  metodlarini  takomillashtirish  kerak 
bo’ladi.  Boshlang’ich  sinf  o’qituvchilarining  e‘tibori  o’quvchilar  bilan  faoliyatining  tadqiqiy  metodiga 
qaratilmog’i  zarur,  chunki  ularga  keng  bilimlar  beribgina  qolmasdan,  ularni  mustaqil  bilim  olishga 
o’rgatmoq  lozim.  Tabiat  bilan  tanishtirishda  tadqiqiy  metoddan  foydalanib,  o’qituvchi  o’quvchilarga  ular 
oldiga  qo’yilgan  vazifani  anglab  olishga  yordam  beradi.  Uning  rahbarligida  o’quvchilar  izlanish  rejasini 
tuzadilar,  faraz  qiladilar,  uning  tekshirish  usullarini  o’ylab  chiqadilar,  kuzatishlar,  tajribalar  o’tkazadilar, 
isbotlaydilar, xulosalar chiqaradilar.  
Kichik  yoshdagi  maktab  o’quvchilarining  tabiatshunoslik  darslaridagi  bilish  faoliyatlarida 
ko’rgazmalilik va predmetli tasvirlar katta rol o’ynashini hisobga olib, tadqiqiy masalalarni hal qilish uchun 
o’quvchilar  kuzatishlarining  natijalaridan,  tajribalarni  namoyish  qilishdan,  o’quvchilarning  ularni  mustaqil 
o’tkazishlaridan,  o’quvchilarning  hayotiy  tajribalaridagi  ayrim  vaziyatlardan,  kino,  video  va  diafilmlar 
ko’rsatishdan keng foydalanish zarur. 
Kichik  yoshdagi  maktab  o’quvchilarining  tabiatshunoslik  darslaridagi  bilish  faoliyatlarida  tadqiqiy 
metodning  qo’llanilishiga  jo’g’rofiya  xaritalari  bilan  ishlash  misol  bo’lib  xizmat  qilish  mumkin.  4-sinfda 
«Vatanimiz  tabiatining  xilma-xilligi»  mavzusini  o’rganishda  o’quvchilar  ushbu  topshiriqlarni  oladilar: 
darslik xaritasi bo’yicha tabiiy zonalarning biri to’g’risida hikoya qiling; darsliknint shu zona to’g’risidagi 

---

 
 
 
5
5
5
7
7
7
 
 
 
maqolasini  o’qing,  tekstda  yo’q,  lekin  xaritada  bor  bo’lgan  ma‘lumotlarni  aniqlang;  kartografik 
ma‘lumotlarni to’ldiring; xarita yordamida chiqarilgan xulosalarni tasdiqlang. 
Keyin  o’qituvchi  bolalardan  xaritaga  murojaat  qilmasdan  faqat  darslik  bilan  cheklanish  mumkinmi, 
o’quv  materiali  qanday  holda  oson  o’zlashtiriladi,  deb  so’raydi.  Bunday  topshiriqlar  g’oyat  foydalidir, 
chunki xaritaning ahamiyatiga ishonch hosil qiladilar, matnni tahlil qilishga o’rganadilar, materialni mexanik 
ravishda esda saqlashdan  qutilishga yordam  beradi. 
Tadqiqiy  metoddan  foydalanish  natijasida  «Vatanimiz  tabiatining  xilma-xilligi»  mavzusi  bo’yicha 
mustaqil ish  bajarilishi  mumkin.  O’qituvchi  darsni  dunyoning  har  xil  qit‘alarini  taqqoslash asosida  tuzadi, 
o’quvchilarga  ushbu  yo’naltiruvchi  savollarni  taklif  qiladi:  O’lkaning  tabiiy  zonalari  janubdan  shimolga 
tomon  qanday  izchillikda  joylashgan?  Yer  yuzasining  shakllarida  cho’l  va  o’rmonlar  qanday  farqlanadi? 
Cho’l  va  dashtlarning  o’simlik  va  hayvonot  dunyosi  o’xshashlikka  egami?  Bu  o’xshashlikni  nima  bilan 
tushuntirish mumkin? O’lkamiz MDHning boshqa rayonlariga nima beradi va ulardan nima oladi? 
Takrorlovchi  suhbatdan  keyin  o’quvchilar  olgan  bilimlar  jadvalda  umumlashtiriladi.  Keyin 
o’quvchilarga  topshiriqlar  beriladi:  qizil  qalam  bilan  har  bir  zonadagi  jonajon  o’lka  tabiiy  sharoitiga 
o’xshagan ob‘ekt va hodisalar tagini, ko’k qalam bilan esa mahalliy tabiat sharoitidan keskin farq qiluvchilar 
tagini chizib qo’ying. 
Kichik yoshdagi maktab o’quvchilarining bilish faoliyatidagi tadqiqiy metod amaliy ish, ekskursiya va 
kuzatishlarda keng qo’llanilishi mumkin. 
Tabiiy zonalarning xususiyatlari