O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi

11.2.Marketingni tatbiq etish 
 
Tashkilot  samarali  ishlashining    asosiy  sharti  rahbarlarning  ishchan  va 
mohirligiga 
bog’liq. Ular ishchilarga to’g’ri yo’nalish berib, jamoa faoliyatining 
samarali maqsadga erishishini tashkil etishadi. Menejmennt mavq
ei bo’yicha 
korxonalar,  firmalar  umumiy  o’xshashlikka  ega.  Tashkilot  odamlar  guruhi 
bo’lib,  ongli  ravishda  umumiy  maqsadga  yo’naltiriladi.  Murakkab  tashkilotlar 
umumiy  harakteristikalarga  ega,  ularga:  resurslar  (xom-ashyo),  tashqi 
muhitga tobelik,  mehnat 
ishi gorizontal bo’lishi, alohida bo’lim (qism), vertikal 
ish taqsimlanishi,  boshqarish kerakligini kiritish mumkin.  Bu mavq
e bo’yicha 
nazorat,  maqsadga  erishish  tavsifi  tushuniladi.  Hozirgi  zamon  miqyosida 
boshqarish  faqatgina  aralash  mehnat  asosiy  qism 
bo’libgina  qolmay,  balki 
xususiy mulkchilikning funktsiyasini amalga oshirish hamdir. 
 
Tashkilot  va  boshqarishning  tizimli  yondashuvi  nuqtai  nazaridan 
ularning hammasi ochiq tizimlar hisoblanadi, tashqi muhit
i bilan o’zaro ta'sirini 
harakterlaydi.  Agar  boshqa
rish  tashkil  etish  samarali  bo’lsa,  o’zgarish 
jarayonida kirimning 
qo’shimcha bahosi hosil bo’ladi. Buning natijasida har xil 
qo’shimcha chiqimlar paydo bo’ladi.  
 
Tashkilot  turlarining  strutkturalari  bilan  bir  qatorda  kor'xonalarning 
quyidagi  boshqarish  turlari  ham  mavjud:  chiziqli,  funktsional,  matritsali, 
divizional,  (nisbatan  mustaqil 
bo’limlar  firmaga  qarashli),  maqsadli  dasturli. 

---

 
155 
Birinchi  uchta  tur  an'anaviy  hisoblanadi.  Menejmentning  asosiy  funktsiyalari 
bilan  birgalikda  hozirgi  zamon  marketingida  korxona  (tashkilot)ning  asosiy 
uch xil turini (yo’nalish) farqlash qabul qilingan. 
 
Texnik  faoliyatni  tashkil  qilish 
va  o’zlashtirish,  ishlab  chiqarishda 
progresiv materiallar, texnologiya va texnikani 
qo’llash. Bu turdagi faoliyatning 
mavqei 
–  yangi  texnik  g’oyalar  hisoblanadi.  Menejerning  vazifasi  –  qo’lidan 
keladigan  ishlarni  topishi  va  ularning  iqtisodiy  ishlariga  sharoitlar  yaratib 
berish (innovatsiya guruh
i, bo’lim, firma, venchur bo’lim tashkil etish). 
 
 
Amaliyotni  yo’naltirishda  boshqarish  faoliyati,  tartibli  va  hamkorlikda 
ishlab  chiqarish  jarayonini  tashkil  etishdan  iborat  .  Bu  erda  yutuq  asosan 
xodimlarning kuchi bilan amalga oshiriladi (asosan menejment 
– ichki omilini 
boshqarish). 
  
Amaliy  ta'sirni  tashkil  etishda  boshqarish  faoliyati  korxonaning 
bozordagi  mahsulotlari  va  xizmatidir  (bozordagi  korxonaning  faoliyatini 
boshqarishning  strategik  tizimi).  Marketingni  boshqarish  faoliyati  (tashqi 
faktorini hisobga olish asosida firmani boshqarish) korxonalar menejmentining 
asosiy  masalalari  va  mazmuni  ko’rsatilgan,  bunda  menejerning  (rahbarning) 
vazifalari namoyish qilingan. 
 
Firma  ichki  boshqarish  tizimining  evolyutsiyasi  bir-birini  almashtirish 
tizimi  stabillashmagan  (noaniq)  tashqi  muhit  darajasi 
o’sishini  anglash 
imkonini beradi. 
 
Asr  boshidan  boshqa
rshning  ikki  turi    namoyon  bo’lib  kelayapti: 
bajarilishni  nazorat  asosida  boshqa
rish  va  o’tgan  narsa ish ekstrapolyatsiya 
asosida boshqarish. Hozirgi paytda ikki tur boshqarish tizimi vujudga keldi. 
 
Birinchisi,  mavq
ei (o’rni)ni aniqlash (o’zgarishlarni ko’ra bilish asosida). 
U  uzoq  muddatli  va  strategik  rejalashtirish,  bundan  tashqari,  boshqarishda 
strategik o’rnini aniqlash usulini o’z ichiga oladi. 
 
Ikkinchisi,  o’z  vaqtidagi  reaktsiya  bilan  bog’liq  atrof  muhitda  tez  va 
kutilmagandagi  o’zgarishlarga  javob  beradigan  boshqaruv  (moslashuvchan 
tezlik  bilan  engiladigan  asosda  boshqarish).  Bu  strategik  masala  kuchli  va 

---

 
156 
kuchsiz  signallar  bilan,  bundan  tashqari,  strategik  kutilmaganlik  shart-
sharoitlari asosidagi harakatlarni 
o’z ichiga oladi. 
 
Strategik  boshqarishda  kompleks  tizimlarning mazmuni  quyidagilardan  
iborat:  firmalarning  bir  tomondan,  strategik  rejalashtirish,  ikkinchi tomondan, 
korxonani  boshqa
rish strukturasi, tizim va o’zaro ta'sir mexanizmining alohida 
bo’g’inlari  shunday  tuzilganki,  uzoq  muddatli  strategiyani  ishlab  chiqarish 
raqobatbardoshlikni  amalga  oshirib  ishlab  chiqarish 
xo’jalik  rejalarini 
tuzishdan iborat. 
 
Strategik  boshqarishning  vujudga  kelishi  chuqur  ob'ektiv  sabablarga 
bog’liq,  bu  esa  korxona  faoliyatining  muhim  harakteri  o’zgarishidan  kelib 
chiqadi.  Tahlillar 
shuni  ko’rsatadiki,  hozirgi  vaqtda  Amerikaning  katta 
korxonalari  20%  strategik  boshqarishni 
qo’llashmoqda,  ularning  alohida 
elementlari esa 75%ni tashkil etadi.  
Hozirgi  kunda 
dunyo  bo’yicha  korxona  boshqaruvini  rivojlantirishda 
quyidagi asosiy tendentsiyalar mavjud: 
- menejmentning tashkil etish funktsiyasi; 
-  menejmentning  muhim  funktsiyalari  rejalashtirish  va  korxona  faoliyatini 
tashkil  etish  jarayonlaridir. 
Bu  erda  ko’p  tomonlama  strukturali  echimlar 
mavjud:  tarmoqli  tashkiliy  formalardan  va  guruhli  ishdan  boshlab  tomoman 
mustaqil 
bo’limlargacha,  ular,  o’z  navbatida,  foyda  va  ziyonga  o’zlari  javob 
berishadi; 
- nisbatan kichik organ  korxonani boshqarish strategik masalalarni echish, bu 
esa yirik investitsiyalar bilan 
bog’liq; 
- muvofiqlashtirish funktsiyasi katta  ahamiyatga ega;  
- bir-biriga 
bog’liqbo’lgan korxonalar ancha kuchli. 
Muvofiqlashtirish (koordinatsiya) bi
r necha ko’rinishga ega: 
-muammolar oldini oluvchi (preventiv); 
-qiyinchiliklarni  oldindan aytish (bashorat) va ularni bartaraf etish; 
-bartaraf etish 
– xo’jalik tizimida kamchiliklarni yo’qotish; 
-
xo’jalik sub'ektlarida o’zaro ta'sir sxemalarini o’rnatish; 

---

 
157 
-maqsad 
yo’nalishini tartibga solish;  
-faoliyat samaradorligini yuksaltirish maqsadida 
rag’batlantirish. 
Boshqaruv  tizimini  qay  darajada  quvvatlash  va 
rag’batlantirish  har  bir 
faoliyat  soha
sida  (ishchilar  birikmalarida  o’zgarishlarni  tushunish,  mehnat 
qilish  va  ishbilarmonlikka)  yaqin  kelajakda  ishchi  xodimlar  bilim  saviyasi  va 
malakasi ta
shkilotning asosiy strategik resursi bo’lib qoladi.  
Korxonada marketing kontseptsiyasini tashkil etish shunday tizimni xosil 
qilishi  kerakki,  u  bu  kontseptsiyani  amalga  oshirishni  ta'minlasin.  Hozirgi 
paytda  marketing  xizmatisiz,  marketing  izlanishisiz  ishlab  chiqaruvchilarga 
raqobat
lashuvda o’zini saqlab qolish ancha qiyin bo’lar edi.  
Marketing  xizmati  vazifalarining  asosiy  maqsad
i  korxona  to’la  xo’jalik 
faoliyatini  bozor  rivojlanishi  qonunlariga  buysunishdir.  Bundan  ishlab 
chiqaruvchilar ham, mahsulot iste'molchilari ham manfaatdordirlar. 
Korxonalarda  marketingni  tatbiq  etishning  vatanimiz  va  xorij  tajribasi 
shuni  ko’rsatadiki,  marketingi  tashkil  qilish  bu  maxsus  ajratilgan  bo’lim 
bo’lmay, unga topshirilgan belgilangan vazifalarni, odatda, korxonada hozirgi 
vaqtgacha bajarmaganlar yoki  qisman bajarganlar kiradi. 
 
Mamlakatimiz  tajribasi  ko’rsatishicha,  marketing  xizmatlarini  tashkil 
etish  turli  xil  tartibda  amalga  oshirilishi  mumkin.  Ammo  shuni  ta'kidlash 
kerakki,  bunday  xizmat,  q
oidaga ko’ra, bosqichma-bosqich korxonaning turli 
xil  bo’linmalariga tarqatib yuborilgan marketingning barcha asosiy vazifalarini 
birlashtirib  shakllantiriladi.  Shuning  bilan  bir  vaqtda  korxonaning  marketing 
xizmati birga emas, balki bir necha bo’linmalar bilan ko’rsatilishi mumkin. 
 
Bunday  holatda  barcha  marketing  vazifalarini  aniq  muvofiqlashtirish 
kerak. Marketingning  hozirgi zamon kontseptsiyasi quyidagichadir: 
-bozorni kompleks 
o’rganish; 
-tovar navlarini  rejalashtirish; 
-talabani shakllantirish va sotishni 
rag’batlantirish ; 
-savdo-sotiq faoliyatini rejalashtirish va tashkil qilish. 

---

 
158 
 
Marketingning  asosiy  vazifalari  bo’linmalarining  xizmat  vazifalarini 
taqqoslash 
yo’li bilan aniqlanadi. Bir tomondan, mahsulot ko’pgina turlarining 
keskin etishmasligi, boshqa tomondan, ishlab chiqar
ishda sotuvda bo’lmagan 
tovarlar  mavjud  bo’lgan  vaziyatda  iste'molchilar  talablari  va  ishlab  chiqarish 
dasturlari  o’rtasida  epchil  va  tezkor  o’zaro  aloqalarni  ta'minlash  uchun 
marketingdan foydalanish muhim 
vazifa bo’ladi. 
 
Korxonalarda  marketing  xizmatini  yaratishda  bosqichma-bosqich 
yondashish  maqsadga  muvofiq.  Vazifalarning  har  biriga  faoliyatning 
ixtisoslashtirilgan turi kiradi, ular  quyidagi 11.2.1.-jadvalda keltirilgan. 
11.2.1.-jadval 
Marketingning asosiy funktsiyalari. 
Marketingning funktsiyalari 
Faoliyat turi 
Bozorni kompleks tadqiq qilish 
 
 
Bozorning  asosiy  ko’rsatkichlarini 
aniqlash. 
Bozorning  rivojlanish 
istiqbollari. 
Iste'molchilarni 
o’rganish 
iste'molchilarning 
tovarga  munosabati,  harid  qilish 
sabablari,  harid  qilish  usullari). 
Raqobatchilar  pozitsiyalarining  va 
faoliyat 
amaliyotining 
tahlili. 
Bozorni 
segmentlash. 
«Muvoffaqiyatning  hal  qiluvchi 
omillari» ni aniqlash. 
 

---

 
159 
Tovar 
assortimentini 
reja-
lashtirish. 
 
Ishlab  chiqarishning  assortiment 
tarkibini  ishlab  chiqish.  Tovarning 
rivojlanish  an'analari.  Tovarning 
iste'mol  va  texnik  ko’rsatkichlari 
o’rtasida  o’zaro  aloqani  o’rnatish. 
Yangilik  kiritish  siyosati.  Tovar 
raqobatbardoshligini 
baholash. 
Baho  siyosati. 
 
Talabni 
shakllantirish 
va 
sotishni rag’batlantirish 
 
Aloq
alar  o’rnatishni  rivojlantirish. 
Reklama.  Sotishda  ishlovchilarni 
ixtisoslashtirish.  Korxona  imidjini 
shakllantirish 
 
Savdo-sotish  faoliyatini  reja-
lashtirish va tashkil etish. 
 
Sotish va tovar  harakati kanallarini 
tanlash. 
Tovar 
aylanishi, 
assortiment 
pozitsiyalari  bo’yicha 
rejalashtirish.  Mahsulot  sotishni 
optimal 
sharoitlarini 
aniqlash. 
Sotishni prognozlash. 
 
 
 
O’zbekiston  Respublikasi  korxonalari,  kompaniyalari  faoliyatining 
marketing  xizmatlari  bo’yicha  tahlili  shuni  ko’rsatadiki,  bajarilayotgan 
vazifalarning asosiy  qism
i tijorat xizmatlari bo’linmalari zimmasiga yuklatilgan. 
Bunday  tuzilma  bozor  tuzilmalariga  epchillik  bilan  javob  beradi  va  yangi 
tovarlarni  tatbiq 
etishga  ko’maklashadi,  shu  munosabat  bilan  marketingning 
ko’pgina  vazifalarini  bajarish  bitta  bo’linmaga  joylanadi,  u  boshqa  xizmatlar 
harakatini muvofiqlashtiradi va korxonada marketing strategiyasi va taktikasini 
ishlab  chiqish  uchun  bo
g’lovchi  segment  hisoblanadi.  Marketing  xizmat 
bo’limlari faoliyatining asosiy turlari 11.2.2.-jadvalda keltirilgan. 
 

---

 
160 
11.2.2.-jadval 
Marketing xizmat bo’limlari faoliyatining asosiy turlari 
Bo’limlar 
Faoliyat turi 
Bozorni  tadqiq  qilish 
bo’limi 
 
Bozorning  asosiy  ko’rsatkichlarini  aniqlash. 
Bozorning  rivojlanish  istiqbolini  prognozlash. 
Iste'molchilarni  o’rganish.  «Muvaffaqiyatning 
asosiy omillari»ni aniqlash. Raqobatchilar. 
Mahsulot 
assorti-
mentini  rejalashtirish 
bo’limi 
 
Ishlab  chiqarishning  assortiment  tarkibini 
ishlab  chiqish.  Tovarning  iste'mol  va  texnik 
kattaliklari 
o’rtasida 
o’zaro 
bog’liqlikni 
o’rnatish.  Mahsulot  assortimentini  rejalash-
tirish bo’limi. 
Sotish bo’limi 
Sotish  va  tovar  harakati  kanallarini  tanlash. 
Mah
sulot 
assortimenti 
bo’yicha 
tovar 
aylanishini 
rejalashtirish. 
Mahsulotni 
realizatsiya  qilishning  optimal  sharoitlarini 
aniqlash. Sotishni prognozlash. 
 
Firma do’konlari 
Har
idorlar  talabini  o’rganish.  Haridorlarni 
ra
g’batlantirish.  Sotish  kanallari  ishlovchilarini 
ra
g’batlantirish. 
Korxona 
obro’-e'tiborini 
shakllantirish. 
 
Reklama byurosi 
Mahsulotni  reklama  q
ilish.  Korxona  obro’-
e'tiborini  shakllantirish.  Axborot  almashuv-
chanlikni rivojlantirish. 
 
 
 
Korxonada  marketing  rivojlanishi,  qabul  qilinayotgan  qarorlar  birligini 
ta'minlovchi  uslubiy  xujjatlarni  ishlab  chiqish,  marketing  vazifalarini  bajarish 
bo’yicha  bo’linmalar  faoliyatning  o’zaro  aloqalari  va  muvofiqlashuvini  talab 

---

 
161 
qiladi. Bu, 
o’z navbatida, kompleks maqsadli guruhlarni matritsali tashkil qilish 
va  yaratish  yordamida  marketing  tizimini  tatbiq  etishning  keyingi  bosqichiga 
o’tishga imkon beradi. 
 
Shuning  bilan  birga,  ta'kidlash  kerakki,  korxonada  marketingni  tatbiq 
etish,  avvalj,  ma'lumotlarni  yi
g’ish,  ishlab  chiqish  va  jamlash  tizimini,  ya'ni 
marketing axborot tizimi (MAT)ni tashkil qilishni talab qiladi.