O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi

 
 
Markеting masalalari bo’yicha 
rahbar 
 
 
Bozorni 
o’rganish 
izlanish 
xizmati 
m
еnеjеri 
 
Sotish, r
еklama 
va rag’batlanti-
rish xizmati 
m
еnеjеri 
 
Sotish xizmati 
mеnеjеri 
 
Sеrvis xizmati 
mеnеjеri 
 
Mah
sulot  nomеnklaturasi 
b
o’yicha mеnеjеr 
 
Mahsulot  guruhlari  bo’yicha 
mеnеjеrlar 
 
Mahsulotlar  b
o’yicha mеnеjеr 
 

---

 
148 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
11.1.6. rasm.  Funktsiya va bozorga asoslangan tashkiliy tizim 
 
 
Marketingni  boshqarish  funktsional  tashkiliy  tizimi  tizim 
bo’g’inlarining 
mas'uliyatini  ta'minlashni  belgilaydi  va  ularni  marketing  funktsiyasiga 
bog’liq 
ravishda  ixtisoslaydi:  assortimentn  rejalash  va  yangi  mahsulotlar  ishlab 
chiqarish,  marketing  izlanishi,  mahsulotning  bozordagi  harakati,  reklama  va 
sotishni 
rag’batlantirish,  savdo xizmatini tashkil  qilish va xizmat. 
 
 
Markеting masalalari bo’yicha rahbar 
 
Bozorni 
o’rganish 
b
o’yicha 
mеnеjеr 
 
R
еklama 
va 
rag’bat 
lantirish 
m
еnеjеri 
 
Mahsulot 
assorti 
mеnti 
b
o’yicha 
mеnеjеr 
 
Sotish 
xizmati 
mеnеjеri 
 
Sеrvis 
xizmati 
mеnе 
jеri 
 
Bozor faoliyati b
o’yicha 
mеnеjеr 
 
Alohida mahsulotlar 
bozori b
o’yicha 
mеnеjеr 
 

---

 
149 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
11.1.7. rasm. Marketing masalalariga asoslangan tashkiliy tizim 
Marketingni 
boshqarish 
mahsulot 
va 
bo’linmalar 
qismini 
ixt
isoslashtirishga  yo’naltirilgan  bo’lib,  alohida  mahsulot  assortiment 
guruhlaridan iborat.  
 
Bozor 
– funktsional yoki regional tashkiliy marketingni boshqarish tizimi, 
funktsional  bo’linmalarga  qo’shimcha  regional  bozor  va  tizimlar  turiga 
yo’naltirilgan. 
 
Mahsulot 
bo’yicha  boshqaruv  mahsuloti  rejalashtirish,  bozorga 
moslashish,  xizmatlarni  muvofiqlashtirishini  yaxshilash  mumkin.  Dastur 
qanchalik turli-
tuman bo’lsa, korxona shunchalik kuchli diversifikatsiyalashgan 
Markеting masalalari bo’yicha 
dirеktor 
 
Bozorni 
o’rganis
h 
xizmati 
mеnеjеri  
  
Mahsulot 
assortim
е
n-tini 
m
еnе-jеri 
 
Sotish 
xizmati 
mеnеjеri
 
 
 
R
еklama 
va rag’bat-
lantirish, 
sotish 
mеnеjеri 
 
Sеrvis 
xizmati 
mеnеjеri 
 
Sotish xizmati  mintaq
a mеnеjеri 
 
Sotish xizmati zonasi mеnеjеri 
 
Sotish bo’yicha (rеgion) tuman mеnеjеri 
 
Savdo agеnti 
 

---

 
150 
va  uning 
bozori  jo’shqinlashgan  bo’ladi,  mahsulot  bo’yicha  marketing 
xizmatini  tashkil  qilish  shunchalik  yaxshiroq  mos  tushadi.  Bunday  tuzilma 
divizionli  deb  ataladi.  Q
oidaga  ko’ra,  u  korxonani  vazifalar  bo’yicha  emas, 
balki  ob'ektlar  bo’yicha  tashkil  qilishni  ko’zda  tutadi,  buning  ustiga  ob'ektlar 
sifatida  mahsulotlar,  mijozlar,    bozorlar  va  x.k.  lar  harakat  qilishlari  mumkin. 
Bundan  tashqari,  marketingni tashkil  qilish 
mijozlar, grafik alomatlar bo’yicha 
ham amalgam oshiriladi. 
 
Firmalar  marketing  xizmati  tuzilmasining  eng  qul
ay  mo’ljalini tanlashga 
harakat  qilib
,  marketing  xizmatini  segmentli  mo’ljallashga  murojaat  qiladilar, 
marketing  tuzilishining  segmentli  mo’ljallanishi  shundan  iboratki,  har  bir 
marketing  -  boshqa
ruvchi  bo’lajak  haridorlarning  belgilangan  segmentlari 
bilan, bu segment  qanday  geografik bozorda bolishidan qat'iy nazar, ishlash 
uchun javob beradi. 
Bunday  mo’ljallashni  bajarish    ancha  murakkab,  ammo  marketing 
bo’limlari va xizmatlarini samarali muvofiqlashtirishni ta'minlaydi. Xorijiy tajriba 
shuni  ko’rsatadiki,  bunday  mo’ljallanishni  tashkil  qilishning  murakkabligi 
avvalo  universallashtirish  talab  qilinadigan  alohida 
tovarlar  bo’yicha 
xodimlarni  ixtisoslashishi  bilan 
bog’liq,  bu  esa  shunday  mutaxassislarni 
tanlashni murakkablashtiradi. 
 
Marketing  xizmati  q
urilishi  mo’ljalini  tanlashdan  qat'iy nazar, u quyidagi 
belgilangan talablarga javob berishi kerak: 
-alohida 
bo’linmalarning huquqlari, majburiyatlari; 
-huquq  doiralarining  tartibga  solinishini  ta'minlovchi  epchillik,  uyushqoqlik, 
muntazamlik, 
moslashuv, 
hamda 
ularni 
firmaning 
uzoq 
muddatli 
strategiyasiga mosligi. 
 
Tuzilmaning  nisbatan  soddaligi  boshqaruv,  muvofiqlashtiruvchi  va 
markaziy  xizmatlar  darajasi  miqdor
ining  o’zgarishi,  boshqaruv  tizimi 
uyushqoq
ligining  o’zgarishi  hisobiga  boshqaruv  tizimining  butunligi  va 
muntazamliligini  ta'minlaydi. 

---

 
151 
 
Marketing  xizmati  ko’lamlarining  samaradorlik  darajasi  va  tovar  sotish 
h
ajmiga  mos  kelishi.  O’zbekiston  Respublikasi  korxonalari  uchun,  ularga 
marketing tashqi bozorga chiqishda eng katta darajada zarur 
bo’lgan eksport 
va import sotuvlar hajmini hisobga olish muhimdir. 
 
Tuzilmaning  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlar  va  xizmatlar  navlari  mos 
kelishi katta  ahamiyatga ega.  Firma, korxona, assotsiatsiya tarkibida tuzilma 
tovar tamoyili asosida q
urilgan bo’lishini, kompleks bozor siyosati masalalarini 
hal  qilish 
esa  xo’jalik  mustaqilligi  berilgan  alohida  tezkor  bo’linma  doirasida 
to’plangan bo’lishi kerakligini bildiradi. 
 
Ixtisoslashgan bo’linmada rahbarlikning eng yuqori darajasida strategik 
boshqaruvning  markazlashuvi  eng  yuqori  boshqaruv  xodimlarining  strategik 
masalalarni  hal qilishda faol ishtirok etish imkoniyatlarini nazarda tutadi. 
 
Mamlakatimiz  tajribasi  va  O’zbekiston  Respublikasi  bozor munosabat-
larini  rivojlanishi  darajasini  o’rganish  aktsiyador  jamiyatlar  va  assotsiatsiya-
larda  marketingning  rivojlanishi  va  uni  boshqaruv  faoliyatida  q
o’llash 
darajasiga  muvofiq    marketingni    tashkiliy  tuzilmalari  bosqichma-bosqich 
tashkil qilin
ishi kerakligini ko’rsatdi. 
 
Birinchi  bosqichda  tijorat,  bozor  holat
i  va  narxlar  kabi  bo’linmalar 
kiritilishi,  ikkinchi  bosqichda  boshqaruv  xizmatlari  tizimida  yuqori  rahbarlikka 
bo’ysunadigan marketing buyicha alohida segment tashkil etilishi kerak. 
 
Bunday bo’limning ixtiyorida quyidagi masalalar bo’lishi lozim: 
-reklamalar va sotishni 
rag’batlantirish ; 
-bozorlar holatini va narxlarni  bashorat qilish; 
-kompleks bozor tadqiqotlari; 
-integratsiyalashgan marketing siyosatini ishlab chiqish. 
 
Korxonada  marketingning  asosiy  maqsadi  berilgan  vaqt  chegarasida 
faoliyati  mabla
g’lar  bilan  rentabellikni    ta'minlash  va  belgilangan    xo’jalik 
hisobidagi foydani olishdan iborat. 
Yapon  firmalari  tadqiqotchilarining  fikricha,  marketingning  tan  olingan 
etakchilarining asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat: 

---

 
152 
-sotish hajmi; 
-
o’sish sur'ati; 
-bozordagi ulush; 
-rejalashtirilgan foyda, u foyda miqdori, foydani sotish hajmiga nisbati, butun 
sarmoyaga  nisbatan  foydaning  me'yori,  foydaning  hissadorlik  sarmoyasiga 
munosabati va x.k.o . larda aks ettirilishi mumkin; 
-sarmoyaning  tarkibi,  ya'ni  yordamga  berilgan  sarmoyalarni  aktivlarning 
umumiy miqdoriga nisbati. 
 
Q
o’yilgan  maqsadlarga  muvofiq,    marketingning  bozor  vaziyatlarini 
ko’proq  ilmiy-texnik  taraqqiyot  tomonidan  aniqlanadigan  talabning  to’lov 
q
obiliyati  va  tovarning  o’z  tarkibidagi  tendentsiyalarini  bashorat  qilishga 
mo’ljallanganlini qo’llab-quvvatlash darkor. 
Boshqarish  jarayoni  firma  resurslarini  va  tashqi  muhitni  birgalikda 
bo
g’lab,raqobatga 
bardosh 
beradigan 
tarzda 
va 
moslashishi 
kuchaytirilmoqda,  boshqarish  masalalari  iqtisodiy  integratsiyalar  jarayonida 
bozor iqtisodi alohida 
o’ringa ega. 
 
Korxona faoliyati va boshqa
rish samaralarini o’rganish zaruriyati: 
-olib borilayotgan ishlar xossasi tahlili; 
-
o’zgaruvchan bozor kon'yunkturasida korxona vazifasini oldindan aytish; 
-optimal echimlarni qabul qilish; 
-firma tomonidan cheklangan resurslarni ishlatishda qulay usullarni belgilash; 
-ommaviy va yangicha  boshqarish  kontseptsiyasi  hamda falsafasi bir-biridan 
farq qiluvchi spektorlar. (11.1.1.-jadval). 
Andozali  texnologiya  va  doimiy  tashqi  muhitga  tashkilot  ommaviy 
sxemasida,  yangi  tashkilot 
bu  tekin  o’zgarishlarga  reaktsiya,  uzluksiz 
o’zgaradigan  texnologiya  va  muhitning  noaniqligi.  Unga  umumiy  sotish 
qiymat
larini  tashkilotchilik  o’zgarishlar  va  tashqi  o’zgarishlarga  moslashish 
xususiyatlari kiradi.  
  
Bir-
biriga  zid  bo’lgan    “ratsional  boshqarish”  va  xulqchilik  yo’nalishi 
hozirgi 
paytda  faol  ravishda  integratsiya  yo’llarini  izlamoqda.  Qattiq 

---

 
153 
boshqarish  uslubiga  xos  elementlar  asta-
sekin  “yumshoq”  egiluvchan 
boshqa
rish  uslubiga  o’rnin  bo’shatib  bermoqda.  Bu  esa  firma  ishchilariga 
xizmatchilarn
i to’la jalb etish, bir-biriga ishbilarmonlikni rag’batlantirishdir. 
11.1.1.-jadval. 
 An'anaviy  va yangi tashkilot kontseptsisi 
An'anaviy  tashkilot kontseptsiyasi 
Yangi tashkilot kontseptsiyasi 
1. Operativ savollarga yo’nalish 
2. Barqaror yo’nalish. 
3. Texnologik imperativ 
4. Muhim mashina resurslar 
5.Ishlarni 
mukammal 
ravishda 
maydalash,  oddiy  va  tor  mutaxas-
sisliklar. 
6. 
Tashqi 
nazorat 
(rahbarlar, 
nazoratchilar  shtati,  formal  muho-
kamalar). 
7. 
Piramidali, 
qattiq 
tashkiliy 
struktura    (vertikal  aloqalar  tizimi 
rivojlanishi, rahbariyat - tobe qilish). 
8. Avtokratik boshqarish. 
9. Raqobatchilikning siyosiy o’yini. 
10.  Tashkilot  xodimlarining yutuqlari, 
qiziqishlarining sustligi. 
11.  Faqat  tashkilotning  yoki  uning 
bo’limlarining ta'siri. 
12. Uzoqlashib ketishi. 
13.  Tavakkalchilikka  moyil  bo’lma-
gan 
yoki 
tavakkalchilik 
oldida 
qo’rqish. 
 
1. Strategiya yo’nalishi.  
2. 
O’z 
vaqtida 
tashqi 
muhit 
o’zgarish-lariga  moslashish  va  unga 
ta'sir. 
3. Tashkiliy imperativ.  
4. Muhim resurs 
– odamlar. 
5. Ishlarni optimal guruhlash. 
6.  O’z-o’zini  nazorat  qilish  (o’z-o’zini 
to’g’rilash) o’z-o’zini boshqarish. 
7.  Tekis  va  moslashuvchan  tashkiliy 
tizim, 
gorizontal 
aloqalarning 
rivojlanishi. 
 8.  Hamma  xodimlarning  umumiy 
yutuqlarini  qiziqtiruvchi  demokratik 
uslub. 
9. Hamkorlik, hamkasabachilik. 
10.  Umumiy  yutuqqa  erishishda 
hamma  xodimlarning  yuqori  qizi-
qishi. 
11.  Faqat  tashkilot  uchungina emas, 
jamiyat uchun ham harakat. 
12. Yaqin murosaga kelish.   
13.  Innovatsiya  yo’nalishi  va  tavak-
kalchilik loyihasi. 
 

---

 
154 
 
Qattiq 
shakldagi 
strategik 
rag’batlantirish  strategik  boshqarish 
kontseptsiyasiga 
transformatsiyalanadi, 
bunda 
asosiy 
e'tibor 
aniq 
ko’rsatkichlar,  ichki  rejalar,  moliyaviy  muolaja  boshqa  tur  nazoratlarga 
qaratiladi. 
 
“Qattiq”  ma'muriy  rahbarlik  elementlariga  qo’shimcha  “yumshoq” 
boshqarish  korxonalarning  daromad  qilish
iga  ta'sir  ko’rsatadi.  Amalda  bu 
elementlar  orasida  o’ziga  xos  tenglik  hosil  bo’ladi:  bu  g’oyalarni  ruyobga 
chiqarishda,  uni  ishlab  chiqishda,  sotish  vositalariga  xizmatlarni  bajarishda 
boshqarish uslublari 
qo’llaniladi, ular o’z navbatida “yumshoq” uslublari bilan 
boyitiladi.