O’zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

Xozirgi sharoitda transnasional korporasiyalarda istiqbolga rejalashtirishni rivojlanishiga katta ahamiyat beriladi. Bunday rejalashtirish odatda 10 yildan 20 yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Istiqbolga rejalashtirishda firma faoliyati umumiy prinsiplarini ishlab chiqish, strategik yo’nalishlarni va rivojlanish dasturini ishlab chiqish, katta ahamiyatga ega bo’lgan tadbirlarning bajarilish tartibini aniqlash kabi masalalar hal qilinadi. Istiqbolga rejalashtirish tizimida maqsad va uslubiyatga qarab uzoq muddatli rejalashtirishga va strategik rejalashtirishga farq qilinadi.

Uzoq muddatli rejalashtirish Yaponiyaning 70-80 % yirik firmalarida ishlatiladi. Ularda rejalashtirish quyidagicha bo’ladi:

1. 5-10 asosiy strategik masalalar tanlanadi va ular atrofida uzoq

muddatli rivojlanish siyosati tuziladi;

2. strategiyalarni birlashtirish uchun va ularga resurslar taqsimotini bog’lash uchun bir vaktning o’zida o’rta muddatli rejalar kabul kilinadi;

3. yuqori rahbariyat har bir bo’linmalar uchun maqsadlarni aniqlab

beradi, ular esa shu maksadlarga erishishning miqdoriy rejalarini «pastdan yuqoriga» usuli asosida ishlab chikadi.

Demak, strategik rejalashtirishning maqsadi firma oldidagi muammolarni kompleks ravishda ilmiy asoslab berish va shu asosda firma rivojlanishining ko’rsatkichlarini rejalashtirayotgan davrga ishlab chiqish.

Buning asosiga quyidagilar kiradi:

- firma rivojlanish istiqbolini tahlil qilish, yani o’sish sur’ati;

- firma maqsadlari raqobatga bardosh berilishini tahlil qilish

va raqobatda firmaning holatini tahlil qilish;

- firmaning rivojlanishiga qarab, faoliyatining samaradorligiga

qarab va resurslar bilan ta’minlanganligiga qarab, strategiyani ishlab chiqish;

• 
  kutilayotgan natijalarni aniqlash va faoliyatning yangi
  

samaraliroq yo’nalishlarini qidirish.

O’rta muddatli va joriy rejalashtirish.

O’rta muddatli rejalashtirish odatda besh yillik davrni o’z ichiga oladi. Besh yilik davr ko’pincha ishlab chiqaruvchi apparatni va mahsulot assortimentining yangilanish davriga mos keladi. Mo’ljallangan davrga quyidagi asosiy masalalar kiradi: butunlay firmaning va har bir bo’linmasining ishlab chiqarish strategiyasi (ishlab chiqarish quvvatini qayta qurish va kengaytirish, yangi mahsulotni o’zlashtirish va assortimentni kengaytirish); sotish strategiyasi (sotuv tarmoqlarining tarkibi va uni rivojlantirish, bozor ustida nazorat darajasi va yangi bozorlarga joriy qilinish, sotuvni kengaytirishga mo’ljallangan tadbirlar o’tkazish); moliyaviy strategiyasi (kapital quyilmalarning hajmi va yo’nalishlari, moliyalashtirish manbalari, qimmatli qog’ozlar portfelining tarkibi); kadrlar siyosati (kadrlar tarkibi, tuzilishi, ularni tayyorlash va ishlatish); kerak bo’lgan resurslarning hajmi va tarkibini aniqlash hamda moddiy texnika ta’minotining shakli.

O’rta muddatli rejalar uzoq muddatli rivojlanish rejalari asosida mo’ljallangan maqsadlarga erishishning bosqichma-bosqich tadbirini ishlab chiqishni ko’zda tutadi. Joriy rejalashtirish operativ rejalarni butun kompaniya va uning bo’linmalari uchun batafsil ishlab chiqadi. Joriy rejalashtirishning asosiy bo’g’inlari bu kalendar rejalar, yani oylik, kvartallik, yarim yillik.

Firma ichidagi rejalashtirishning tashkiliy shakllari.

Har hil TNKlarda rejalashtirish jarayonlarini tashkillashtirish o’zining hususiyatiga ega. Bu hususiyatlar umuman boshqarishning tashkiliy tuzilmasining va ishlab chiqarish-texnik jarayonning harakterini turliligiga bog’liq. Amaliyot shuni ko’rsatdiki, Amerika kompaniyalarda odatda rejalar ishlab chiqarish bo’linmalarida tuziladi. Ba’zi malumotlarga ko’ra, Amerika firmalarining 2/3 qismi pastdan yuqoriga qarab rejalashtiradi. 3/1 kismi esa boshqarishning hamma sathlarining o’zaro bog’lanishi asosida rejalashtiriladi. Shundan qo’rinib turibdiki, yuqoridan pastga qarab rejalashtirish yo’k.

Angliya kompaniyalarida ham rejalashtirish pastdan yuqoriga qarab amalga oshadi. Bu yerda rejalashtirish asosida «ijrochi rejalashtiradi» degan prinsip qo’yilgan.

Yaponiya kompaniyalarida rejalashtirish yuqoridan pastga qarab bajariladi, yani rejalashtirish boshqarishning yuqori va pastki bo’linmalari o’rtasidagi bog’lanish asosida bajariladi.

Menejmentning iqtisodiy mexanizmida

tashkillashtirish funksiyasi
REJA:

1. 
   Tashkillashtirish funksiyasining mohiyati.
   
2. 
   Xozirgi zamon sharoitida firmani boshqarishning tashkiliy tuzilmalari.
   
3. 
   Firma ichidagi boshqarishda tashkiliy tuzilmalarning klassifikasiyasi.
   

Tayanch tushunchalar: boshqarishning tashkiliy tuzilmasi, firma ichidagi rejalashtirish, tashkillashtirish funksiyasi.
Menejmentning muhim funksiyalaridan biri, bu tashkillashtirishdir. Uning vazifasi firmaning hamma bo’linmalari orasida doimiy va vaqtincha o’zaro munosabatlarni o’rnatish va firma ishlashining tartib va shartlarini aniqlashdan iborat.

Tashkillashtirish funksiyasi 2ta yul bilan amalga oshiriladi, ya’ni ma’muriy tashkiliy boshqaruv orqali va operativ boshqaruv orqali.

Ma’muriy tashkiliy boshqaruvda firmaning tuzilishini, yani strukturasini aniqlash, hamma bo’linmalar orasidagi funksiyalarni taqsimlash va o’zaro aloqa o’rnatish, boshqaruv apparati hodimlari orasida javobgarlikni o’rnatish va har hil huquqlar berish masalalarini mo’ljallaydi.

Operativ boshqaruv firmani tasdiqlangan reja asosida faoliyat qilishini ta’minlaydi. Aniqroq qilib aytganda, uzluksiz ravishda haqiqiy olingan natijalarni rejalashtirilgan natijalar bilan taqqoslash zarur bo’lsa, to’g’rilab turishni nazarda tutadi.

Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasini takomillashtirish muammosi quyidagilarni nazarda tutadi, ya’ni har bir bo’linmaning funksiyasini aniqlash, har bir rahbar va hodimning huquq va burchlarini aniqlash,, ko’pzinalilikni yuq qilish, faoliyatni va axborot oqimining qaytarilishini yo’q qilish. Bu yerda asosiy masala - boshqarish samaradorligini oshirishdir.

Jamiyat rivojlanib borgan sari, boshqaruvning tashkiliy tuzilmasini takomillashtirishga talab oshadi. Kompaniyalarning tuzilmasini qayta qurish zaruriyati quyidagi omillarga bog’liq:

- raqobatchilik kuchayib borgan sharoitda, ilmiy texnik progressning

ta’siri ostida tezkorlik ravishda mahsulotning eng yangi turlarini yaratish;

- intensiv ravishda eng ilg’or texnologiyalarini joriy qilish;

- kompyuter texnikasidan faol foydalanish asosida ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishning yangi usullarini doimiy ravishda joriy qilish.

Xozirgi davrda boshqaruvning tashkiliy tuzilmasini qayta qurish

yo’nalishlari quyidagilardan iborat:

1. Boshqaruv prinsiplarida: boshqaruvda markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan tizimlari orasidagi o’zaro nisbatni davriy o’zgarishi, bo’linmalar orasida o’zaro aloqalarning samaradorligini kuchaytirish yoki bo’shashtirish, ilmiy texnik izlanishlarning ilg’or yo’nalishlariga katta xajmdagi resurslarni birlashtirish uchun dasturiy-maqsadli boshqaruvni kuchaytirish.

2. Boshqaruv apparatida: bo’linmalarni qaytadan guruhlash, ular o’rtasidagi o’zaro aloqalarni o’zgartirish, o’zaro harakatlarni o’zgartirish, bir firma ikkinchi firmani o’ziga yutib olishi natijasida, ishlab chiqarish korxonalarini sotilishi natijasida ichki tuzilmani kayta tashkillashtirish.

3. Boshqaruv funksiyalarida: uzoq davrga mo’ljallangan iqtisodiy va texnik siyosatni ishlab chiqarishga tayangan strategik rejalashtirish va bashorat etishni kuchaytirish, mahsulotni yaratishdan boshlab ko’p miqdorda ishlab chiqarishning hamma bosqichlarida shu mahsulotning sifatini nazorat qilib borish, firmaning butun faoliyatida EHMdan samarali foydalanish, hodimlarni aksiya sotib olish orqali firmaning aksiyali kapitalida ishtirokini kuchaytirish, yaxshi natijalarga erishgani uchun doimiy rag’batlantirib borish, marketing faoliyatini kuchaytirish va boshqalar.

4. Xo’jalik faoliyatida: tekshirish jarayonlarini o’zgartirish, o’zgaruvchan avtomatlashtirilgan tizimlarni ishlatish, sonli dasturli boshqariladigan stanok va robotlarni ishlatish, xalqaro darajada firmalar orasidagi munosabatlarni kuchaytirish, iqtisodiy va ilmiy-texnik hamkorlik bo’yicha yirik qo’shma ilmiy va ishlab chiqarish dasturlarini bajarish, qo’shma ishlab chiqarish korxonalarni tuzish va hokazolar.

Yirik sanoat firmalar faoliyatining xarakteri va miqyosi murakablashgan sari ularning boshqaruvida murakkab tashkiliy tuzilmalarni qo’llash tendensiyasi kuchayib bordi. Bundan tashqari, xozirgi vaqtda alohidagi firmalarning rivojlanish talabi oshgan sari, maxsus sharoitlarga javoban boshqaruvning turli aniq shakllari joriy etilmoqda. Firma ichidagi boshqaruvning quyidagi tashkiliy tuzilmalari mavjud:

- mahsulot bo’yicha tuzilma;

- region bo’yicha tuzilma;

- aralash tuzilma.


Menejmentning iqtisodiy mexanizmida

nazorat funksiyasi.
REJA:

1. 
   Boshqaruv nazorati, uning mohiyati, shakllari va amalga oshirish vositalari.
   
2. 
   Boshqaruv nazorati tizimida iqtisodiy tahlil.
   
3. 
   Menejment va moliyaviy nazorat.
   

Tayanch tushunchalar: moliyapiy nazorat, ma’muriy nazorat, joriy nazorat.
Boshqarmaga oid nazorat, uning turlari va amalga oshirish vositalari.

Boshqarmaga oid nazorat bu boshqaruv funksiyalardan biri bo’lib, usiz to’lig’icha boshqaruvning boshqa funksiyalari amalga oshirilmaydi. Nazoratning funksiyalariga quyidagilar kiradi: faoliyat natijalari haqidagi malumotni yig’ish, ishlov berish va tahlil qilish, ularni rejalashtirgan ko’rsatkichlar bilan taqqoslash, mo’ljallangan maqsadlarni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan tadbirlarni ishlab chiqish. Shuning uchun nazorat nafaqat chetlanishlarni aniqlash, balki shu chetlanishlarning sababini tahlil qilishni ham nazarda tutadi.

Boshqaruv nazoratning muhim funksiyasi bu standart hisobot tizimini ishlab chiqish, shu hisobotni tekshirish va butunlay firma bo’yicha, hamda har bir bo’linma bo’yicha xo’jalik faoliyatining natijalarini tahlil qilish. Firma asosan nazoratning ikki shaklini ishlatadi: moliyaviy nazorat; ma’muriy nazorat.

Moliyaviy nazorat har bir xo’jalik bo’linmalarning moliyaviy hisobotlarini muhim iqtisodiy ko’rsatkichlarning standart shakllari bo’yicha qabul qilish orqali amalga oshiriladi. Hisobotlarning turi, hajmi, bajarilish muddati har hil bo’lishi mumkin. Hisobotda haqiqiy va rejalashtirilgan ko’rsatkichlar ko’rsatiladi. Bunda quyidagi asosiy ko’rsatkichlarga e’tibor beriladi:

- foyda darajasi;

- ishlab chiqarish harajatlari;

- kapital quyilmalarning samaradorligi;

- o’z vositalari bilan ta’minlanganligi;

- moliyaviy holati va boshqalar.

Tashkiliy moliyaviy nazorat bo’linmalar orqali boshqarishning har bir satxida amalga oshiriladi. Yuqori pog’onadagi nazorat esa nazorat apparati orqali amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish bo’linmalari va qaramog’idagi firmalar faoliyati ustidan nazoratni buxgalteriya, moliyaviy xizmat va rejalashtirish tizimi orqali bajariladi.

Ma’muriy nazoratda odatda quyidagi ishlar amalga oshiriladi: xo’jalik natijalar joriy byudjetdagi rejalashtirilgan ko’rsatkichlari bilan mosligi aniqlanadi, haqiqiy va rejalashtirilgan sotish hajmi solishtiriladi, firmaning bozordagi ulushini o’zgarishlari tahlil kilinadi va buyurtma portfelining holati ham tahlil qilinadi. Bu operativ nazorat muntazam ravishda olib boriladi. Shunda, moliyaviy nazorat - markazlashtirilgan, ma’muriy nazorat esa markazlashtirilmagan hisoblanadi.


Boshqaruv nazorati tizimida firma xo’jalik faoliyatining

iqtisodiy tahlili asoslari.

Firma xo’jalik faoliyatining tahlili shu firmaning boshqaruv tizimida juda katta ahamiyatga ega bo’lib, boshqarishning hamma yo’nalishlari bilan chambarchas bog’liq. Xo’jalik faoliyati tahlilining maqsadi:

- hisobot davriga firmaning ishlab chiqarish va sotish faoliyatining iqtisodiy samaradorligini aniqlash, qo’yilgan maqsadlarga erishganligini aniqlash;

- shu faoliyatni zarur bo’lgan moliyaviy, moddiy va mehnat resurslari bilan ta’minlash nuqtai nazardan istiqbolda rivojlanishining mumkin bo’lgan yo’nalishlarini aniqlashdan iborat.

Shuning uchun xo’jalik faoliyatining tahlili aniq maqsadga muvofiq o’tkazilishi kerak va quyidagi masalalarni tahlil qilib aniqlab berishi kerak, ya’ni mo’ljallanayotgan foydaga (nafga) asosan ishlab chiqarishni ko’prok qaysi tomonga yunaltirish kerak, firmaning shunday yangi imkoniyatlarini va rezervlarini aniqlash kerakki, ular mavjud bo’lgan ishlab chiqarish quvvatidan optimal foydalanib, zarur bo’lgan resurslardan foydalanib, ishlab chiqarishning yangi turlariga erishsin.

Xo’jalik faoliyatining tahlili asosan marketing va rejalashtirish yo’nalishlari uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni yetkazib berishi kerak.

Iqtisodiy tahlilning to’liqliligi, ma’lumot bazasining mavjudliliga bog’liq. Ma’lumot bazasida boshqarish qarorlarini chiqarish uchun quyidagi zaruriy analitik materiallar bo’lishi kerak:

- sotuvlardan foydaning tashkil topishi;

- ishlab chiqarilayotgan va sotilayotgan mahsulotlar tan narxining strukturasi;

- har bir mahsulotning tan narxi;

- mahsulot narxining standartidan va ishlab chiqarish hamda sotish

harajatlari standartlaridan chetlanish harakteri va sabablari;

- bu ma’lumotlar marketing dasturini ishlab chiqish asosiga kiritiladi.
Firma xujalik faoliyatini tahlil qilish uslubiyati.

Har bir firmada hisob va hisobot o’tkazish maqsadida, xo’jalik faoliyatini tahlil qilib borish maqsadida va o’zining ko’rsatkichlariga baho berish uslubi ishlab chiqiladi. Odatda bunday uslub qisman yoki to’liq moliyaviy hisobotning eslatmasida (izohida) yoki ilovada ko’rsatiladi.

Xalqaro amaliyotda hisob va tahlilning quyidagi usullari qo’llanadi:

- Daromadni hisob qilish usuli. Bu usulga asosan sotuvdan daromad olingan deb, mahsulot sotilgan kundan boshlab qabul qilinadi, xizmatdan daromad olingan deb, xizmatlar ko’rsatilib bo’lgandan keyin qabul qilinadi. Bundan tashqari, daromad olingan deb, mahsulot ishlab chiqarish davrida ham tan olinadi, uzoq muddatli bajarilish shartnomasiga asosan va uchinchi shaxsga firmaning aktividan foydalanish ruhsat etilsa, ya’ni foizlar hisobida, lisenziya sifatida daromad olinadi deb tan olinadi, agar muddat tugagandan keyin shu aktivdan foydalanganligi uchun to’lov hisobga tushsa.

- Bajarilgan shartnoma bo’yicha hisob usuli. Bunda foyda va zarar to’g’risidagi hisobotda daromad faqat mahsulotlarni yoki xizmatlarni realizasiya qilish bo’yicha shartnoma to’liq bajarilgan bo’lsa yoki uning asosiy qismi bajarilgan bo’lsa ko’rsatiladi.

- Ishlarni bosqichma bosqich topshirish usuli. Bunda foyda va zarar to’g’risidagi hisobotda daromadlar hisobot davrda shartnomada ko’rsatilgan mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki xizmatni ko’rsatish bosqichma-bosqich bajarilgan bo’lsa aks ettiriladi.

- Mulkka baho berish usuli. Bunda boshlang’ich investisiyalar baholanish bo’yicha balansda bir qatorda yozib boriladi. Investor daromadining (zararining) ulushiga yarasha investisiyalar proporsional ravishda oshib (kamayib) boradi. Agar investor divident olsa, u xolda investisiyalar summasi shu dividentlar summasiga yarasha qisqarib boradi.

- Tannarx bo’yicha hisob qilish usuli. Bunda boshqa korxonalarga yo’naltirilgan investisiyalar tannarx bo’yicha akslanadi.

- Qo’shma korxonada harajatlarga baho berish usuli shu vaqtda ishlatiladiki, qachonkim uning faoliyatiga investor salmoqli ta’sir ko’rsatmasa. Boshlang’ich investisiyalarga harajatlar «Investisiyalar» moddasining balansida aks ettiriladi. Qo’shma korxonadan olingan foyda divident sifatida taqsimlanmaganicha investorning hisoblarida aks ettirilmaydi. Balansda investisiyalar boshlang’ich baholarda ko’rsatiladi. Divident e’lon qilinsa, investor o’zining ulushini joriy daromad sifatida ko’rib chiqadi.

Tahlilning iqtisodiy aniq maqsadiga binoan har hil iqtisodiy ko’rsatkichlar ishlatiladi. Bu ko’rsatkichlar firma faoliyatiga sonli va sifatli baho beradi. Ana shu iqtisodiy ko’rsatkichlarni quyidagicha klassifikasiya qilish mumkin:

- firmaning iqtisodiy potensialini harakterlaydigan ko’rsatkichlar;

- firmaning xo’jalik faoliyatini xarakterlaydigan ko’rsatkichlar.

1. Firmaning iqtisodiy potensialini xarakterlaydigan ko’rsatkichlar. Bu ko’rsatkichlar asosan boshqa firmalar bilan miqyosini solishtirishda hamda milliy va xalqaro darajada egallagan o’rnini aniqlashda ishlatiladi. Bu ko’rsatkichlar umumlashgan holda ma’lumot uchun har hil ma’lumotnomalarda va jurnallarda chop etiladi. Bu ko’rsatkichlarga quyidagilar kiradi: aktivlar; sotuvlar; yalpi va sof foyda; band bo’lganlar soni.

Shu bilan birga firmaning faoliyat doirasi va ishlab chiqarish tarmog’i ko’rsatiladi. Iqtisodiy imkoniyatni chuqurroq o’rganish uchun quyidagi ko’rsatkichlar ham ishlatiladi:

- asosiy kapital, bunda boshqa firmalarga arendaga topshiriladigan

firmaning ishlab chiqarish quvvatlari (binolar, inshootlar, asbob uskunalar) ham kiradi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish quvvatini tiklash va ta’minlash uchun mablag’lar ham kiradi;

- ishlab chiqarilgan mahsulotning soni va bahosi, umumiy firma

bo’yicha va mahsulotning alohida turlari bo’yicha. Bu ko’rsatkich firmaning sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishning mamlakat va dunyo bo’yicha ulushini va o’rnini aniqlash mumkin. Va, bundan tashkari, firmaning ishlab chiqarish strukturasini ham aniqlashi mumkin;

- firmaning o’z mamlakatida va chet eldagi ishlab chiqarish va sotish

korxonalarining soni va joylanishi, ularning kattaligi hamda ishlab chiqaradigan va sotadigan mahsulotlarning harakteri;

- firma infrastrukturasining xarakteristikasi - transport

vositasining mavjudligi, skladlarning mavjudligi, o’zining xom–ashyo bazasi va energiya manbai bilan ta’minlanganligi;

- o’zining mamlakati va xorijda joylashgan korxonalarga

yo’naltirilgan firma kapital quyilmalarning kattaligi va joylashtirilganligi;

- firmaning ilmiy potensiali, ya’ni umuman firmaga va alohidagi

ilg’or bo’linmalarning ilmiy tekshirish ishlariga ajratilgan xarajatlar kattaligi, markazlarning, laboratoriyalarning soni va joylashishi, ularda

ishlayotgan hodimlarning soni, izlanishlarning yo’nalishlari, patentlarning umumiy soni va ulardan foydalanish kabi ko’rsatkichlar kiradi.

2. Firmaning xo’jalik faoliyatini xarakterlaydigan ko’rsatkichlar.

Firmaning xo’jalik faoliyatini tahlil qilish uchun ko’plab ko’rsatkichlarni turli holda ishlatish mumkin. Firmalarda odatda hisobot tuzilganda ishlatiladigan ko’rsatkichlar quyidagilar:

a) Umumiy harajatlar ko’rsatkichlari: yil boshida yangi bozorlarga kirib borish yoki joriy qilinishi; yil boshida marketing faoliyati uchun harajatlar; izlanishlar va rivojlanish uchun harajatlar; qo’shimcha harajatlar (chiqim); ma’muriy harajatlar; arendaga to’lash; mahsulotni takomillashtirish uchun harajatlar; mahsulotlarni yetkazish uchun harajatlar;

b) Mablag’larni kelib tushishi va harajatlar ko’rsatkichlari - mablag’larning kelib tushish manbalari: sof foyda, amortizasion ajratmalar, aktivlarni realizasiya qilishdan tushgan mablag’lar, subsidiya va dotasiya, o’zoq muddatli qarzlarni ko’paytirish, aksiyalar emissiyasi, qisqa muddatli qarzlarni ko’paytirish.

v) Vositalarni ishlatish ko’rsatkichlari: dividentlar to’lash; tashkiliy harajatlar; aksiyalarning emmisiyasi bo’yicha harajatlar; kapital quyilmalar; oborotda bo’lmaydigan aktivlarga mo’ljallangan mablag’lar; o’zoq muddatli qarzlarni uzish; tez realizasiya qilinadigan qimmatbaho qog’ozlarni sotib olish; bankda hisobni oshirib borish va boshqalar.

Shunday qilib, chuqurlashtirilgan va puxta iqtisodiy tahlil boshqaruviga oid qarorlarni qabul qilishning dastlabki sharti.

Ma’lumot moddiy jarayonlarning aniq ifodasidir, shuning uchun ma’lumotsiz va uning tahlilisiz firmaning ishlab chiqarish va sotuv faoliyatining samarali ishlashi mumkin emas.

Moliyaviy menejment.
REJA:

1. 
   Moliyaviy menejmentning maqsadi, mazmuni va funksiyasi.
   

2. Moliyaviy masalalar bo’yicha qarorlar qabul qilish va uni amalga oshirish.
Tayanch tushunchalar: moliya, moliyaviy nazorat, investisiya, kapital, aksiya, aylanma mablag’.
Moliyaviy menejmentning maqsadi, mazmuni va funksiyasi.

Moliyaviy menejment bu professional faoliyatning turi bo’lib, xozirgi zamon usullar asosida firmaning moliyaviy xo’jalik faoliyatini boshqarishga mo’ljallangan.

Moliyaviy menejment quyidagilarni o’z ichiga oladi:

- har hil moliyaviy usullar yordamida firmaning moliyaviy siyosatini

ishlab chiqish va amalga oshirish;

- moliyaviy masalalar bo’yicha qarorlar qabul qilish, ularni

aniqlashtirish va amalga oshirish usullarini ishlab chiqish;

- firmaning moliyaviy hisobotini tuzish va tahlil qilish asosida

axborot ta’minotini yaratish;

• 
  investision loyihalarga baho berish va investisiyalar portfelini
  

shakllantirish;

- kapitalga bo’lgan harajatlarga baho berish;

- moliyaviy rejalashtirish va nazorat;

• 
  firmaning moliyaviy-xo’jalik faoliyatining boshqaruv apparatini
  

tashkillashtirish.

Moliyaviy menejmentning usullari quyidagilarga baho berishi mumkin:

• 
  pulni biron ishga sarf qilinish usulining tavakkaligi va
  

foydaliligiga;

• 
  firma ishining samaradorligiga;
  

• 
  kapitalning aylanib turish tezligi va uning unumdorligiga.
  

Shunday qilib, moliyaviy menejmentning maqsadi firma umumiy faoliyatining maqsadiga erishish uchun va alohidagi ishlab chiqarish-xo’jalik qismining, ya’ni foyda markazlarining maqsadiga erishish uchun usullarni, tadbirlarni va instrumentlarni ishlab chiqish va qo’llashdan iborat.

Bunday maqsadga quyidagilar kirishi mumkin:

• 
  foydaning maksimizasiyasi;
  
• 
  rejalashtirilgan davrda foydaning o’zgarmas normasiga erishish;
  
• 
  rahbariyatni va vkladchiklarni daromadining o’sishi;
  
• 
  firma aksiyalarini kurs bo’yicha narxining o’sishi;
  

Shunday qilib, shu maqsadlar vkladchiklarning (aksiyadorlarning) yoki firma egalarining (kapital egalarining) daromadini oshishiga qaratilgan.

Moliyaviy menejmentning vazifasiga firma rivojlanishining qisqa va uzoq muddatli maqsadlarning optimal o’zaro nisbatini aniqlashdan iborat. Shunday qilib, moliyaviy menejmentning asosiy masalasi firma va uni mablag’ bilan ta’minlash manbai orasidagi moliyaviy resurslarni firma ichidagi va tashqi samarali harakatini ta’minlashda to’g’ri qaror qabul qilishdir. Shuning uchun, moliyaviy resurslar oqimini boshqarish moliyaviy menejmentning markaziy masalalaridan biri hisoblanadi. Moliyaviy resurslarning oqimini quyidagi pul mablag’lar tashkil etadi:

• 
  firmaning moliyaviy xo’jalik faoliyati natijasida olingan pul
  

mablag’lari;

• 
  moliyaviy bozorlarda sotilgan aksiyalar, obligasiyalar, kreditlar
  

olish orqali olingan pul mablag’lari;

• 
  moliya bozorining subyektlariga kapital uchun to’langan foizlar va
  

dividentlar qaytarilgan pul mablag’lar;

• 
  firmaning ishlab chiqarish – xo’jalik faoliyati uchun investisiya
  

qilingan pul mablag’lar;

- soliq to’lovlarini to’lash uchun mo’ljallangan pul mablag’lar.

Moliyaviy menejmentning funksiyasi va iqtisodiy usullarini ikki blokka ajratish mumkin:

1) tashqi moliyalarni boshqarish bloki;

2) firma ichidagi hisob hamda moliyaviy nazorat bloki.

Tashqi moliyalarni boshqarish bloki firmani bozorning yuridik va xo’jalik mustaqil bo’lgan subyektlari bilan munosabatini amalga oshirishini nazarda tutadi. Bu subyektlarga firma mahsulotining yetkazib beruvchilari va haridorlari, mijozlar, aksiyadorlar va moliyaviy bozorlar va hattoki o’zining xususiy (docherniy) kompaniyalari kirishi mumkin.

Bu munosabatlarga quyidagilar kiradi:

- firmaning aylanma aktivlarini boshqarish: pul mablag’larning harakatini boshqarish;

• 
  mijozlar bilan hisob–kitob qilish, moddiy - ishlab chiqarish
  

zaxiralarini boshqarish;

- qisqa muddatli va uzoq muddatli mablag’ bilan ta’minlashning tashqi manbalarini jalb qilish:

Firma ichidagi hisob va moliyaviy nazorat bloki quyidagilarni o’z ichiga oladi:

- ishlab chiqarish hisobini olib borishni nazorat qilish;

• 
  harajatlar smetasini tuzish, maoshlarni, soliqlarni to’lashni
  

nazorat qilish;

• 
  moliyani ichki boshqarish va tashqi foydalanuvchiga ma’lumotlarni
  

berish uchun buxgalteriya hisobining ma’lumotlarini yig’ish va ishlab chiqish;

- moliyaviy hisobotni tuzish va uning to’g’riligini nazorat qilish;

• 
  moliyaviy hisobotni tahlil qilish va uning natijalarini ichki va
  

tashqi audit uchun ishlatish;

• 
  firmaning joriy davrda moliyaviy holatiga baho berish va uni
  

rejalashtirish maqsadida operativ boshqaruv qarorlarni qabul qilish uchun ishlatish.

Bundan tashqari moliyaviy menejmentning funksiyasiga quyidagilar kiradi:

- moliyaviy hisobotni tahlil qilish;

- pul mablag’larini bashorat etish;

- aksiyalar chiqarish;

- zayomlar va kreditlar olish;

- investisiyalar bilan operasiyalar qilish.

- firmalarning birlashish va yutilish amallariga baho berish.

Moliyaviy menejmentning mo’ljallangan maqsadiga erishish uchun javobgarlik yirik firmalarda moliyaviy masalalar bo’yicha vise-prezident, kichikroq firmalarda esa moliya bo’yicha direktor muovini zimmasiga yuklatiladi. Moliyaviy masalalar bo’yicha vise-prezidentga kassir va o’zining bo’linmalari bilan nazoratchi bo’ysunadi. Kassirga birinchi blok, nazoratchiga ikkinchi blok taaluqli bo’ladi.

Moliyaviy masalalar bo’yicha qarorlar qabul qilish va uni amalga oshirish.

Moliyaviy menejmentning doirasida qabul qilinadigan qarorlar investisiyalar masalalari va ularni mablag’ bilan ta’minlash manbalarini tanlash masalalari kiradi.

Investision qarorlar quyidagi masalalar bo’yicha qabul qilinadi:

• 
  aktivlar tarkibini optimallash, ularni almashtirish yoki
  

yo’qotishga bo’lgan zaruratni aniqlash;

• 
  investision siyosatni ishlab chiqish, uni amalga oshirishning
  

usullari va vositalarini ishlab chiqish;

- moliyaviy mablag’larga ehtiyojlarni aniqlash;

- umuman firma bo’yicha investisiyalarni rejalashtirish; ishlab chiqarish bo’linmalarida ishlab chiqiladigan investision loyihalarni tayyorlash va tasdiqlash;

- qimmatli qog’ozlar portfelini boshqarish.

Mablag’ bilan ta’minlash manbalarini tanlash bo’yicha qarorlar quyidagi masalalar bo’yicha qabul qilinadi:

• 
  o’zining va zayom mablag’larining optimal ravishda ishlatish
  

siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish;

• 
  eng manfaatli shartlar asosida kapitalni jalb qilishning
  

siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish;

• 
  divident siyosati va boshqalar.
  

Marketing boshqarish funksiyasi sifatida.
REJA:

1. 
   Marketing faoliyatining mohiyati va maqsadi.
   
2. 
   Marketing faoliyati boshqaruv apparatining tarkibi va funksiyasi.