|
- 30 -
- 30 -
2.2. Badiiy tarjimada leksik-grammatik vositalar va
ularning tarjima muammolari
Tarjima turli tilshunos olimlar tomonidan turlicha talqin qilingan. ―Bir tilda
yozilgan kitobni ikkinchi tilga o‘girish‖ - deb javob beradi bir kishi. Boshqasi esa
bu ta‘rifga e‘tiroz bildiradi: - Tarjima qilinayotgan narsa kitob emas, og‘zaki nutq
yoki kinofilm bo‘lsachi? Xullas, baxs shu tarzda davom etadi. Bundan ma‘lum
bo‘ladiki tarjimani har kim ham o‘zgacha tushunadi.
Tarjima xususida yuqoridagi mulohazalarni bildirgan kishilarning davolarida
jon bor. Gap shundaki, ularning har biri tarjimani bir tomondan ta‘riflab, bu
haqidagi
umumiy
tushunchani
to‘ldiradi.
Bundan
tashqari
baxsda
qatnashayotganlarning dalillarida tarjima ko‘p sohali, sertarmoq, murakkab
ekanligi ma‘lum bo‘ladi.
Tarjimaning asosiy xususiyati uning boshqa til vositalari bilan qayta
yaratilishidan iborat ijodiy jarayon, so‘z san‘ati ekanligidadir.
Badiiy tarjima - badiiy ijod sohasidir. Chunki tarjimaning boshqa
sohalaridan farqli o‘laroq, badiiy tarjimaning o‘z xususiyatlari mavjud. Bu
xususiyatlar badiiy adabiyotning tabiatidan kelib chiqadi. Chunonchi, agar fanda
asosiy narsa fikr, fakt, tahlil, sxema bo‘lsa badiiy asarda obraz, tasvir va hikoya
qilinayotgan voqeaning ta‘sirchanligi muhim ro‘l o‘ynaydi. Xuddi shu omillar
badiiy tarjima uchun muqarrardir.
Tarjima qilish uchun nechta so‘zni bilish kerak?
- 31 -
- 31 -
“Der Mensch pflanzt die Bäume.“
Bu gapni tarjima qilish uchun 3 ta
so‘zning o‘zbekcha muqobillarini bilish kifoya.
„Odam daraxt o’tqazyapti.“
Biroq
gap bahorda yosh daraxt novdalarini ko‘chirib o‘tqazish haqida borayotgan bo‘lsa,
daraxt
o‘rniga
ko’chat
so‘zini qo‘llagan ma‘qul. ―
Odam ko’chat o’tqazyapti
‖. Bu
o‘rinda
odam
so‘zi o‘rniga
inson
,
o’tqazmoq
o‘rniga
ekmoq
kabi so‘z variantlari
ham borligini eslatgan xolda ―
odam
‖ va ―
o’tqazmoq
‖ so‘zlari ―
Der Mensch
‖ va
―
pflanzen
‖ so‘zlarining muqobil varianti ekanligidan bilish mumkin.
Atiga 3 ta so‘zdan tashkil topgan birinchi gapda bir so‘z -
der Baum
ning
muqobili bo‘lgan
daraxt
so‘zining sinonimi bilan o‘zgartirildi. Boshqacha qilib
aytganda gapning tuzulishi taxminan 50% o‘zgartirildi. Mana endi o‘nlab
so‘zlardan iborat katta gaplar, o‘nlab gaplardan tuzilgan abzatslar, yuzlab
abzatslarni o‘z ichiga olgan boblar butun boblar, butun boshliq asarlarni o‘z tilida
qayta yaratish uchun tarjimondan qanaqa lisoniy kashfiyotlar talab etilishini ko‘z
oldimizga keltirishimiz o‘zi kifoya qiladi. Eng sodda va yengil yozilgan
kichkinagina kitobchani o‘zbek tiliga o‘girish uchun taxminan 3500-4000 so‘zni
bilish talab etiladi. (miqdoriy lug‘at asosida tilda eng ko‘p ishlatiladigan so‘zlar
nazarda tutiladi)
Shunday qilib, tarjima qilish uchun so‘zning muayyan lug‘aviy ma‘nolarini
bilishning o‘zigina kifoya qilmaydi. Buning uchun tarjimon so‘zning aynan shu
kontekst ichidagi sifati, eskirganligi, yangillik, majoziylik, hurmatlash, e‘zozlash,
pardalash, piching, g‘azab, haqorat va hokazo ma‘nolarini bilmog‘i, so‘ngra
- 32 -
- 32 -
o‘zbek tilidan o‘sha ko‘rsatkichga muvofiq keladiganini topa olmog‘i kerak.
Buning uchun esa tilni faqat ―bilishgina‖ emas, uni tushunish, his qila olish lozim.
Tarjima jarayonida leksik vositalar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan
grammatik vositalardan o‘gira bilish ham munaqqiddan zargarona mahoratini talab
etadi. Grammatik rod va tarjima bahsi fikrimizning yorqin isboti bo‘la oladi.
Jahondagi ko‘pgina tillarda (ingliz, turk, xitoy, arman, o‘zbek, tatar va
xokazo) otlar rod belgilariga ega emas.
Ba‘zi xollarda esa aytaylik, rus tilida mujskoy rodda hisoblangan otlar
boshqa tillarda jenskiy rodda deb talqin qilinadi. Tillarda bunday rod chalkashligi
juda ko‘p uchraydi. Bu masala sof lisoniy xodisa o‘laroq tarjimashunoslikda ham
muayan qiziqish uyg‘otadi. Nega deganda tarjimonlar o‘zlarining faoliyatlarida
bunday til hodisasiga tez-tez duch kelib turadilar. Bundan tashqari ijod ahli
tillarning bu xussusiyatlariga befarq qaramaganlar. So‘zlarning tilda qaysi rodga
mansub deb topilishidan foydalanib o‘zga so‘zlar ifodalagan predmetlarni
tavsiflaganlar, jonlantirganlar, ularni biror timsolga aylantirgan xolda ma‘nodor
qilganlar. Bu o‘rinda L.Uspenskiyning ―So‘z haqida so‘z‖ kitobida qiziqarli voqea
keltirilgan:
13
―Xech bir kutilmagan, ittifoqo juda g‘alati, shu bilan birga ibratli bir
baxsning ustidan chiqib qoldim. Shinamgina Kavkaz restoranlaridan birida tushlik
ovqati mahalida yoshlari bir joyga borgan uch xonim: rus, nemis va arman ayollari
13
Успенский Л. Слово о слове. М., 1976
- 33 -
- 33 -
to‘plangan edilar. Ular jimgina o‘tirib karam sho‘rva ichishardi. Shu payt birdaniga
polga katta temir qoshiq jaranglab tushib ketdi.
-
Ana xolos!-dedi rus ayoli bir ruscha irimni esga olib- qandaydir xonim biz
tomonga mehmonga kelyapti. Qoshiq tushib ketdi. (rus tilida
ложка
-
qoshiq jenskiy rodda)
-
Nega ―xonim‖ bo‘larkan! - ajablandi nemis ayoli - bironta erkak kishi kelsa
kerak. (nemis tilida
Do'stlaringiz bilan baham: | 
