О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Turkistonning ko`p  joylarini fizik-geografik jihatdan o`rganishda, jumladan, Pomir tizma 
tog`larining orografiyasini o`rganishda ko`p mehnat va kuch sarf qildi. N. A. Severtsov sayohati 
vaqtida zoologiya, botanika, mineralogiya va paleontologiyaga oid juda qimmatli kollektsiyalar 
to`pladi.
 
Mashhur rus geografi P. P. Semyonov-Tyan’shanskiy (1827—1914) O`rta Osiyo, ayniqsa 
Tyanshan’ tizma tog`larining geografik o`rganilishiga asos  soldi. Uning to`plagan ma`lumotlari 
asosida Tyanshanda Al’p muzliklari mavjudligi masalasi ijobiy hal qilindi, nemis geografi 
Gumbol’dtning Tyanshandagi vulqon hodisalari h,aqidagi fikrlari rad qilindi. Tyanshanni 
tekshirish rus geografiya fanining eng muhim xizmatlaridan biridir.
 
Rus tabiatshunosi va sayyohi A. P. Fedchenqo (1844—1873) Turkiston tabiatini 
o`rganishda katta rol’ o`ynadi. U Farg`ona vodiysi bilan Oloyni birinchi marta tekshirib chiqdi; 
Oloy orqasidagi tizma tog`lar va uning eng baland cho`qqioini ochish sharafi ham unga nasib 
bo`lgan, u Zarafshon vodiysi bilan Qizilqumni ham tekshirib chiqqan»:
 
Geolog va geograf I. V. Mushketovning (1850 —  1902)  ilmiy xizmatlari x.am katta. 
SHimoliy Tyanshan tizma tog`i orografiyasining. geologik asoslarini dastlab u ko`rsatib berdi. U 
Turkistondagi ko`pgina foydali qazilma konlarini ta`riflab, Turkiston minerallarining dastlabki 
ro`yxatini tuzib chiqdi. 1877—1879 yillarda Mushketov geologik tekshirish ishlarini bajarish 
maqsadida Oloy, Pomir, Buxoro, Hisorga, Amudaryo bo`ylab va Qizilqumga sayohat qildi. 1880 
yilda esa Zarafshon muzligiga ilmiy safar uyushtirdi. Mushketov 1881 yilda (G. D. 
Romanovskiy bilan birgalikda) Turkistonning birinchi geologiya xaritasini tuzdi. U O`rta Osiyo 
geologiya tuzilishining birinchi ilmiy kontseptsiyasini taklif qildi, uni o`rganish bosqichlarini 
ko`rsatib berdi. I. V. Mushketov o`z tadqiqotlarini va Turkistonni o`rgangan boshqa olimlarning 
ilmiy ishlarini o`zining mashhur «Turkistonning geologiya va orografiya ta`rifi» 
monografiyasida umumlashtirgan. Bu monografiyaga yozilgan katta muqaddima tarixshunoslik 
nuqtai nazaridan yondoshilgan «O`rta Osiyoni o`rganish tarixi»ga ilova qilingan.
 
O`rta Osiyo tuprog`ini o`rganishda h,am rus tadqiqotchilari ko`p mehnat sarf qilishgan. 
Mashhur rus olimi, hozirgi zamon ilmiy tuproqshunosligiga asos solgan V. V. Dokuchaev 
(1846—1903) o`zining ko`pgina asarlarida bu sohada dastlabki (1898 yilda) ma`lumotlarni 
bergan.
 
Harbiy topograflar ham qunt bilan unumli ishlar qilganlar, Turkiston harbiy topografiya 
bo`limi tuzilganga qadar (1867 yil) o`lka topografiya jixdtidan qariyb butunlay o`rganilmagan 
edi. Faqat Kaspiy va Orol dengizi sohillarida, Sirdaryo  va Amudaryoning etak tomonlari, 
Balxash ko`li sohillari va boshqa ba`zi joylarda bir qadar aniq yarim instrumental va ko`z bilan 
o`lchangan tasvirga olishlar o`tkazilgan edi, xolos. Harbiy topografiya bo`limi oldida tabiiy 
kontrastlari bir-biridan keskin farq qiladigan juda katta hududni keng ko`lamda suratga 
tushirishdek mashaqqatli vazifa turardi. Bo`lim «xizmat yuzasidan lozim bo`lgan» ba`zi bir zarur 

---

 
9 
xo`jalik va harbiy ehtiyojlarni ta`minlash bilan cheklanib qolmasdan, O`rta Osiyoning bosh 
xaritasini tuzish ishiga kirishib ketdi.
 
Turkiston bosib olingandan keyin o`lkani xaritaga tushirish va iqlimini o`rganish uchun 
ilmiy baza yaratish masalasi tug`ildi. 1867 yilda Toshkent meteorologik markazi tuzildi, bir oz 
vaqtdan keyin shunday markazlardan bir qanchasi boshqa erlarda ham vujudga keldi.
 
Toshkentda falakiyotshunoslik rasadxonasi yaratish yuzasidan tayyorgarlik ishlari olib 
borildi va 1874 yilda Russiyadagi eng qadimgi Pulkovo rasadxonasi xodimlarining yordami 
bilan shunday rasadxona ochildi. SHart-sharoitning qiyinligiga qaramay, bu sohada katta 
yutuqlar qo`lga kiritildi. Rasadxonaxodimlari hozirgi O`rta Osiyo respublikalari hududida qariyb 
870 falakiyot manzillarini aniqladilar. Rasadxona xodimlari o`z tashabbuslari bilan ilmiy-
tekshirish ishlari olib bordilar. I. I. Pomerantsevning Farg`ona vodiysida geoid shakli ustida olib 
borgan tekshiriolari (1896 yilda), D. D. Gedeonovning Toshkent kengligining o`zgarishi 
haqidagi dadqiqotlari (1895 — 1896 yillarda) diqqatga sazopordir. Biroq kadrlar etishmasligi va 
ajratilgai mablag`ning ozligi sababli rasadxona tadqi-qot ishlaripi rsjali ravishda muntazam olib 
bora olmadi.
 
O`lkani o`rganishda  statistika qo`mitalari ham muhim rol’ o`ynadi. 1868  yil  yanvarda  
Turkiston statistika qo`mitasi tuzildi. Uning tashabbusi bilan 1872 yildan «Turkiston o`lkasi 
statistikasi uchun materiallar» nomli to`plam chiqarila boshlandi: (1872—1876 yillar ichida 
hammasi bo`lib 5 to`plam chiqarildi.) 1887 yil birinchi yanvardan boshlab Sirdaryo 
(Toshkentda), Samarqand (Samarqandda), Farg`ona (YAngi Marg`ilonda) viloyatlari statistika 
qo`mitalari tuzildi. qo`mitalar viloyatlarga xos obzorlar nashr qilib, ularda «tabiiy va ishlab 
chiqarish ishlari», xalq xo`jaligi, sug`orish tizimlari, yo`llar, aholi va uning mashguloti, o`lpon 
va soliqlar, ma`muriy tuzilish, sog`liqni saqlash va maorif, jamoat obodonchiligi, ob-havo 
kuzatishlari va hokazolar haqidagi mufassal ma`lumotlar berildi. 1886—1913 yillarga oid 
«Sirdaryo viloyati obzorlari» (Toshkent, 1887—1916 yillar), 1884—1913 yillarga oid «Farg`ona 
viloyati obzorlari» (YAngi Marg`ilon-Skobelev, 1889—1916 yillar) nashr qilingan edi. 
qo`mitalar •bulardan tashqari yana o`z ishlari haqida hisobotlar va boshqa kitoblarni ham nashr 
qildirdi.  
O`rta Osiyo xalqlarining turmushiga bag`ishlangan, ilmiy va o`lkashunoslikka doir turli 
xabarlar va maqolalar «Turkestanskie vedomosti» hamda «Turkiston viloyatining gazeti» 
(Toshkent, 1870—1917 yillar) va boshqa mahalliy matbuotda muntazam bosilib turdi.
 
1870 yilda Toshkentda ochilgan Turkiston xalq kutubxonasi  (hozirgi Alisher Navoiy 
nomidagi O`zbekiston milliy kutubxonasi) o`lkani o`rganish bilan shug`ullanuvchi barcha 
tadqiqotchilar, ayniqsa mahalliy xodimlar uchun katta ahamiyatga ega bo`ldi. Kutubxona 
tashabbuskor bibliofillar (kitob muxbirlari) va bibliograflarning ko`rsatgan faoliyati asosida 
o`lkani o`rganishga doir qimmatli asar va materiallar bilan boyib bordi.   Kutubxona    ochilishi    
vaqtida    faqat  1700 jild kitob bor edi, 1917 yilga kelib undagi kitoblar soni 80 ming jildga etdi^ 
Kutubxona fondida saqlanayotgan adabiyot va manba majmualaridan «O`rta Osiyoga, ayniqsa 
Turkiston o`lkasiga taalluqli Turkiston asarlar va maqolalar to`plami» juda ham qimmatli asar 
bo`lib, shu kunlarda ham o`z axamiyatini yo`qotmagan.
 
Bu to`plamni tuzish ishlarini ko`zga ko`ringan rus bibliografi V. I. Mejov Peterburgda 
1868 yildan boshlab 20 yil davomida olib borgan edi. 1888 yilda «Turkiston to`plami»ga kirgan 
katta-katta jildlarning soni    416    ga    etganda    (bular    1867—1887    yillarda to`plangan 
materiallar edi) o`lkadagi chor ma`muriyati- buyrugi bilan «mablag` yo`qligi sababli» bu ishlar 
to`xtatilgan edi. V. I. Mejov «Turkiston to`plami»ga uch kitobdan iborat sistematik va alfavit 
ko`rsatkich tuzgan. 1872 yilda A. L. Kun va boshqa sharqshunoslar mashhur «Turkiston 
al’bomi» (Turkiston o`lkasining etnografiya, arxeologiya, kasb-hunar va tarixiga doir suratli 
al’bom)ni tuzib tamomladilar. Bu nodir asar hozirgacha ham o`z ilmiy qimmatini yo`qotgani 
yo`q. Al’bom 1262 dona rangli va rangsiz fotosuratlar yopishtirilgan 447 kartondan iborat bo`lib, 
Rossiyada faqat uch kutubxona —  imperator kutubxonasi, Fanlar akademiyasi kutubxonasi va 
Turkiston kutubxonasigina faxrlana oladigan, badiiy jihatdan g`oyat noyob asar edi.
 

---

 
10 
 1917 yilga qadar o`lkadagi ilmiy jamiyatlar tomonidan hammasi bo`lib Rus geografiya 
jamiyatining Turkiston bo`limi «Axboroti»ning 13 jildi (1898—1917 yillar), Turkiston 
arxeologiya va havaskorlar to`garagining majlisi qarorlari va axborotlaridan 21 to`plam (1896—
1917 yillar), Turkiston qishloq xo`jaligi jamiyati tomonidan «Turkiston qishloq xo`jaligi», 
jurnalidan 142 son (1906—1917 yillar), «Turkiston dehqoni» jurnalidan 60 son (1915 —  1917 
yillar), SHarqshunoslik jamiyati Toshkent bo`limi «Axboroti» ning 6 soni (1908—1909 yillar), 
bundan tashqari yana  ilmiy-tibbiyot jamiyatlarining ko`pgina protokol hamda asarlari va 
boshqalar bosib chiqarilgan edi.
 
Ozbekistonning va umuman butun Turkistonning yodgorliklari ko`pdan buyon olimlarning 
diqqatini o`ziga jalb qilib kelardi. XIX asr davomida osori atiqalar ustida arxeologik kuzatishlar, 
qidiruv ishlari olib borildi. Bu sohadagi ishlar P. I. Lerh N. I. Veselovskiy, V. A. Jukovskiy, V. 
V. Bartol’d va mahalliy turkistonshunoslardan M. S. Andreev, V. L. Vyatkin, A. L. Kun, A. A. 
Semyonov va boshqalarning nomlari bilan bog`liqdir. 
Sobiq Turkistonning qadimiy yodgorliklarini hisobga olish  va tekshirishga markazdagi 
ilmiy muassasalar imperator arxeologaya komissiyasi, ayniqsa Rus arxeologiya jamiyatinyng 
SHarq bo`limi, shuningdek, 1903 yil aprelda tashkil qilingan o`rta va SHarqiy Osiyoni tarixiy, 
arxsologik, lingvistik va etnografik lsihatdan o`rganish qo`mitasi ham e`tibor berdi.
 
Rus  havaskor   kollektsiyachilari   Barshchevskiy,  Vyatkin, Dobromnslov, Kastal’skiy, 
Komarov, Petrov-Borzna, Poslavskiy, Stolyarov, Terent’ev, Trofimov va boshqalarning 
to`plagan ko`pdan-Ko`p ma`lumotlari hammaga mashhur edi.
 
Arxeologiya yig`malari 1871, 1874, 1889 yillarda Toshkent, Samarqand va Farg`onada 
ochilgan muzeylarda saqlanadi.
 
O`rta Osiyo tarixiga oid eng muhim manbalardan biri Muhammad Narshaxiyning «Buxoro 
tarixi» (X asr) asari N. S. Likoshin tomonidan rus tiliga tarjima qilinib, 1897 yilda nashr etilishi 
(V. V. Bartol’d tahriri ostida) katta ahamiyatga ega bo`ldi.
 
Qadimgi me`morchilik yodgorliklaridan asosan Samarqand yodgorliklari o`rganildi. 1895 
yilda N. I. Veselovskiy rahbarligi ostida va me`mor A. V. SHchusev va boshqa mutaxassislar 
ishtirokida Imperator arxeologiya komissiyasi Go`ri Amirni me`morchilik, dekoratsiya nuqtai 
nazaridan o`rganish uchun ilmiy safar uyushtirdi. Bu ilmiy safar ishlarining natijalari 1905 yilda 
ajoyib al’bom holida nashr etildi!
 
O`rta Osiyo chor Rossiyasi tarafidan bosib olinganidan keyin O`zbekistonning tarixi va 
arxeologiyasini o`rganish bilan birga, butun o`lkani etnografik jihatdan o`rganish ishlari ham 
birmuncha kengaytirildi. Bu ishlarda sharqshunos mutaxassislar bilan bir qatorda, havaskor 
o`lkashunoslar va mansabdorlar, ko`proq harbiy-lar orasidan chiqqanlar ham qatnashdilar. O`lar 
Turkiston o`lka idora organlaridagi xizmatlarining bergan imkoniyatidan foydalanib, xalq 
turmushini o`rgandilar, turli joylarga borib mahalliy aholi bilan aloqa bog`ladilar.
 
V. V. Bartol’d, N. I. Veselovskiy, V. V. Radlov, A. N. Samoylovich singari mashhur 
sharqshunoslarning ayrim asarlari etnografiya nuqtai nazaridan katta ahamiyatga egadir. 
Turkistonda mahalliy aholi orasida ishlab kelgan rus shifokorlarining e`lon qilgan maqola va 
ma`lumotlarida ham etnografiyaga oid ko`pgina qimmatli ma`lumotlar bor.
 
Etnografik kuzatishlar bilan bir qatorda o`zbek xalqining turmushi va maishiy buyumlari  
(kiyim-bosh,zeb-ziynat,qurol-yarog`,uy-ro`zg`or buyumlari,ishlab chiqarish qunollari)dan