О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

kollsktsiyalar to`plash ishlari ham olib borildi.
 
Xalq ho`jaligini o`rganish sohasida ham ba`zi ishlar amalga Oshirildi,  L.  F. 
Middsndorfning “Farg`ona vodiysi”degan asari shunga o`xshash boshqajuda ko`plab asarlar 
hozirgacha ham o`zining ilmiy ahamiyatini yo`qotgani yo`q.
 
Ozbekiston aholisi tarkibini o`rganishga ham ma`lum darajada e`tibor berildi. A. I. 
Pashino, P. S. Nazarov, I. I. Krauze kabi olimlarning` kasb-hunar ishlarini o`rganishga 
bag`ishlangan asarlari bosilib chiqdi.
 
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida O`rta Osiyo gilamlariga Rossiya va Evropa 
mamlakatlari juda qiziqib qolishdi. 1908—1909 yillarda A. A. Bogolyubov tomonidan tuzilgan 
al’bom bosilib chiqdi. Bu al’bomda juda ko`p xil gilam nusxalari (Ko`proq turkman gilamlari, 

---

 
11 
qisman o`zbek gilamlari va boshqalar) ko`rsatilgan edi. Bogolyubov bu al’bomda birinchi marta 
ularni ilmiy asosda tasniflashga urinib ko`rgandi. Bogolyubov al’bomidan so`ng A. Fal’kerzam, 
S. M. Dudin va boshqalarning O`rta Osiyo gilamlarini mufassal ta`riflagan kitoblari chop etildi.
 
O`lkani o`rganishda zarur talablar olimlar oldiga yangidan-yangi vazifalarni ko`ndalang 
qilib qo`ydi. Bu vazifalarni xal qilish uchun katta-katta mablag` kerak edi. Biroq o`lkada davlat 
ilmiy-tekshirish muassasalari deyarli butunlay yo`q edi. Bu xam o`lkadagi olimlarni, umuman 
rus ziyolilari namoyandalarini Moskva va Peterburgdagi yirik olimlarning qo`llab-quvvatlashi 
bilan o`lkada ilmiy jamiyatlar tuza boshlashga undadi. Ilmiy jamiyatlarning paydo bo`lishi bu 
erda mahalliy turkistonshunos xodimlar paydo bo`lganligidan va ularning ishlarini o`zaro 
muvofiqlash zarurligidan dalolat berardi.
 
Qisqa muddat ichida Turkiston ilmiy jamiyatlari o`lkani o`rganish tarixida mustahkam 
o`rin oldilar. Bulardan ba’zi birlari faqat mahalliy axdmiyatga ega bo`lgan jamiyatlar (masalan, 
O`rta Osiyo olimlar jamiyati, ilmiy-tibbiyot jamiyati) bo`lsa, boshqalari Umumrossiya ilmiy 
jamiyatlarining bo`limlari (Rus  geografiya jamiyati,   Rus   texnika   jamiyatining   xamda   
tabiiyot, arxeologiya, antropologiya va etnografiya havaskorlari jamiyatining Turkiston 
bo`limlari)  edi.
 
1870 yilda O`rta Osiyo olimlari jamiyati paydo bo`ldi. Bu jamiyat o`z oldiga O`rta Osiyo 
tarixi, geografiyasi, etnografiyasi, statistikasi, iqtisodiyotiga oid ma`lumotlarni to`plash, ishlash 
va tarqatishni maqsad qilib qo`ygan edi. O`ning birinchi ochiq majlisi 1871 yil 28 yanvarda 
bo`ldi.
 
SHu bilan bir vaqtda A. P. Fedchenkoning faol ishtiroki bilan tabiiyot, arxeologiya, 
antropologiya va etnografiya havaskorlari jamiyatining Turkiston bo`limi ochildi. Bo`lim 
a`zolari orasida N. A. Severtsov, I. V. Mushketov, V. F. Oshanin kabi rus olimlari bor edi. 
Bo`lim 1879 yilda «Tabiiyot, arxeologiya, antropologiya va etnografiya havaskorlari jamiyati 
Turkiston bo`limining xotiralari» degan o`zining birinchi va so`nggi asarini bosib chiqardi. Bu 
to`plamga kirgan maqolalar orasida N. A. Severtsovning «Pomir umurtqali faunasidan 
ma`lumotlar» maqolasi, N. B. Teyxning o`lka iqlimi ta`rifiga bag`ishlangan ishlari va boshqalar 
diqqatga sazovordir. Bo`lim bu jamiyatning Moskvada 1872 yilda tashkil qilingan ikkinchi 
politexnika ko`rgazmasida Turkiston bo`limining ishtirok etishiga tayyorgarlik ko`rish yuzasidan 
katta ishlar olib bordi. O`rta Osiyo olimlar jamiyatida bo`lgani singari, bu bo`lim majlislarida 
ham qimmatli ilmiy axborotlar va ma`ruzalar tinglandi. Jamiyatning 1878 yilda V. F. Oshanin 
rahbarligi ostida tashkil qilingan ilmiy safari natijasida Buyuk Pyotr tizma tog`lari ochildi, 
Mug`suv daryosining manbalaridagi muzlik topilib, unga A. P. Fedchenko nomi berildi. Mablag` 
yo`qligi tufayli bo`lim juda katta qiyinchiliklarni boshidan kechirdi va taxminan 1893 yilda o`z 
faoliyatini to`xtatishga majbur bo`ldi.
 
O`lkada ishlab turgan havaskor arxeologlar 1895 yilda Turkiston arxeologiya havaskorlari 
to`garagiga birlashdi. Fanning boshqa sohalarida bo`lgani singari bunda ham tadqiqot ishlari 
rejali tashkil qilinmasdi, mutaxassislar yo`qligi tufayli tadqiqot ishlarini olib borishga imkor ham 
yo`q edi. Arxeologiya ishlari asosan yozuv manbalariga qarab qadimgi zamon yodgorliklarini 
o`rganishdan, ayrim arxeologiyaga oid manzillarni tekshirib, aniqlashdan iborat bo`lardi, ahyon-
ahyonda arxeologiyaga   oid   qazishmalar   o`tkazilardi.   Turkiston arxeologiya  havaskorlari 
to`garagi a`zolari tomonidan Farg`ona  tog` tizmalaridagi Soymaylitosh degan joyda toshga 
o`yib solingan juda ko`p suratlarning togshlishi, mashhur Biyanayman ossuariylari va 
hokazolarning ochilishi fan solnomalariga juda ham muhim ilmiy kashfiyotlar bo`lib kirdi.
 
To`garak a`zolarining to`plagan haqiqiy ma`lumotlari, ilk marta topgan materyallari uidan 
keyingi tadqiqotchilar uchun yordamchi ma`lumot bo`ldi va o`tmish yodgorliklarining zamonlar 
o`tishi bilan yo`qolib ketgan ko`plab tafsilotlarini, shu yodgorliklar bilan bog`liq bo`lgan fol’klor 
va yozma manbalarni qayd qilishga imkon berdi.
 
To`garak a`zolarining o`rtaga qo`ygan masalalari va mulohazalari, garchi munozarali va 
zamon sinoviga bardosh bera olmagan bo`lsada, x.ar holda butun davr uchun shubhasiz, katta 
ahamiyatga ega edi. Ularning bu ishlari tadqiqotchilik fikrining rivojlanishiga turtki bo`ldi, unga 

---

 
12 
ilmiy jamoat diqqatini tortdi. Mashhur rus sharqshunosi V. V. Bartol’d to`garak ishlariga katta 
yordam ko`rsatdi.
 
Mahalliy ilmiy xodimlardan bir guruhi (V. F. Oshanin, S. I. Jilinskiy va boshqalar)ning 
tashabbusi bilan 1897 yil boshida rus geografiya jamiyatining Turkiston bo`limi tashkil qilingan 
edi. Bu jamiyat bo`limi orqdli Orol dengizi va Balxash ko`li, Turkiston muzliklari va hayvonot 
dunyosini o`rganish singari juda muhim ishlar olib borildi. Foydali qazilmalar qidirib topilib 
tekshirildi, O`rta Osiyoda zilzila sabablari va oqibatlarini aniqlash ishlari olib borildi va hokazo. 
 
Turkiston qishloq xo`jalik jamiyati mahalliy qishloq xo`jalik ishlab chiqarishini 
rivojlantirishga kattagina hissa qo`shdi. Jamiyat hozirgi zamon agrono miya bilimi va usullarini 
tashviqot qildi, paxtachilik, ipakchilik,  asalarichilik va shunga.o`xshash sohalarga oid yangi 
adabiyotlar tarqatdi. Jamiyatning o`lkada yangi, yaxshilapgap g`o`za navlarini o`rganish, kashf 
qilish va yoyishda na umuman, paxtachilik xo`jaligini samarali usulda olib borish sohasida 
qilingan ishlarni qayd etib o`tmoq kerak.  Jamiyat ko`pdan-Ko`p qishloq xo`jalik-sanoat