O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Relyativistik  kosmologiya  butun  dunyoni  mukammal  tavsiflashga  da‘vo  qilmaydi,  lekin  cheklilik  va  cheksizlikni 
biz  yashayotgan olamga tatbiqan, uning fizikaviy-makon tuzilishi tomonidan o‘rganadi. Relyativistik kosmologiya 
asoschilari A.Eynshteyn va A.Fridman hisoblanadi.  
A.Eynshteyn  1916  yilda  umumiy  nisbiylik  nazariyasini  yaratgach,  oradan  bir  yil  o‘tib  (1917)  olamning 
birinchi relyativistik modelini tuzdi, uning ma‘nosi qo‘yidagicha: 
1.  Modda  va  nurlanish  olamda  bir  tekis  tarqalgan.  Bundan  olam  maydoni  bir  xil  va  izotro‘  tuzilishga  ega, 
degan  xulosa  kelib  chiqadi.  Garchi  og‘ir  ob‘ektlar  yaqinida  makon-vaqt  geometriyasi  o‘zgarsa-da,  bu  o‘zgarish 
olamning o‘zgarmas egrilikka ega bo‘lgan bir xil izotrop maydonidan chetga ahamiyatsiz og‘ishdir, xolos. 
2.  Olam  turg‘un,  vaqtda  o‘zgarmasdir.  SHu  bois  maydon  geometriyasi  evolutsiyaga  ega  bo‘lishi  mumkin 
emas. A.Eynshteyn dunyosi,  odatda,  «silindrsimon dunyo» deb ataladi, chunki  uni cheksiz ko‘lamli to‘rt o‘lchovli 
tsilindr  ko‘rinishida  tasavvur  qilish  mumkin.  Silindrning  yasovchisi  bo‘ylab  vaqt  o‘qi  o‘tadi,  u  o‘tmishga  ham, 
kelajakka ham cheksiz qaratilgan. Silindr kesimi maydonni beradi. Mazkur modelda bu o‘zgarmas musbat egrilikka 
ega  uch  o‘lchovli  doirasimon  maydon  bor.  U  chekli  hajmga  ega.  Buning  ortida  hech  narsa  mavjud  bo‘lmagan 
dunyoning qandaydir chekkasi bor, deb tushunmaslik kerak. Ayni holda maydon «o‘z-o‘zida tutashadi» va bu unda 
hech qachon to‘siqqa uchramasdan cheksiz aylanish imkonini beradi.  
Biroq  A.Eynshteynning  «silindrsimon  dunyo»si  o‘tmishda  qolgan.  Uning  olamning  turg‘un  modelini 
yaratishga  urinishlari,  hozirgi  davrda  olamning  abadiyatda  o‘zgarmas  holda  mavjudligi  haqidagi  an‘anaviy 
tasavvurlarga hurmat sifatida qaraladi. Olamning turg‘un modelini A.Eynshteyn maxsus taxmin asosida yaratganini 
ham e‘tiborga olish kerak.  
Mazkur  muammoning  yangi  yechimini  A.Fridman  taklif  qilgan  va  uni  belgiyalik  kosmolog  M.Lemetri 
rivojlantirgan. A.Fridman dunyoning turg‘unligi haqidagi taxmindan voz kechdi, lekin uning bir xilligi va izotro‘ligi 
haqidagi ‗ostulatni saqlab qoldi. Bu muammoning uch xil yechimini taklif qilish imkonini berdi: 
1. Agar olamda modda va nurlanishning zichligi ayrim kritik kattalikka teng bo‘lsa, maydon evklid maydoni 
bo‘ladi, ya‘ni egriligi nolga teng bo‘ladi va dunyo cheksiz bo‘ladi.  
2.  Agar  zichlik  kritik  kattalikdan  kichkina  bo‘lsa,  olam  maydoni  Lobachevskiy  geometriyasi  bilan 
tavsiflanadi, u manfiy egrilik va cheksiz hajmga ega, ochiq va bel ko‘rinishida bo‘ladi. 
3. Agar olamda moddaning zichligi kritik darajadan katta bo‘lsa, maydon musbat egrilikka ega, lekin hajmi 
cheklangan bo‘ladi. Dunyo berk va chekli bo‘lib, Riman geometriyasi bilan tavsiflanadi.