O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Qadimgi Turon-Eron mintaqasi xalqlarining estetik qarashlari 
Sharq  xalqlari  taraqqiyoti  tarixida  qadimgi  Eronzamin  va  Turonzamin  aholisi  yaratgan  madaniyat  katta  o‘rin 
tutadi.  Eronliklar  va  turonliklar  o‘rtasidagi  aloqalar  ko‘pincha  tinch-totuvlikka  asoslangan  emas.  To‘maris,  SHiroq 
haqidagi  qadimgi  voqelikka  doir  afsonalar,  keyinchalik  Firdavsiy  «SHohnoma»sidan  o‘rin  olgan  buyuk  turk  hoqoni 
Alp Er To‘nga  – Afrosiyobning Siyovush, Kaykovus, Kayxusrav  bilan bo‘lgan munosabatlari buning dalilidir. Ayni 
paytda,  bu  qadimgi  ikki  mintaqa  orasida  madaniy,  ma‘rifiy  aloqalar  yo‘lga  qo‘yilganligi  shubhasizdir.  Xususan, 
mashhur zardo‘shtiylikning muqaddas kitobi «Avesto»ning taqdiri bunga misol bo‘la oladi. Bundan uch ming yil avval 
qadimgi  Xorazmda  Spitoma  urug‘idan  dunyoga  kelgan  Zardusht  dastlab  o‘z  o‘lkasida  Axura  Mazda  dinini  targ‘ib 
etishda  ko‘p  qiyinchiliklarga  duch  kelgach,  o‘zga  yurtlarga  bosh  olib  ketadi.  Sakastana  yurtida  Kaviy  Vishtaspa 
saroyida panoh va uzlat topadi.  
«Avesto»  gotlarini  Zardo‘sht  badiha  yo‘li  bilan  omma  orasida  qo‘shiq  qilib  aytgan.  Bu  turkum  she‘rlar  – 
«got»larda  o‘sha  davrdagi  hayotiy  lavhalar  o‘z  aksini  topgan.  «Got»  so‘zi  aslida  «goh»  ya‘ni  «kuy»,  «qo‘shiq» 
degan  ma‘noni  anglatadi.  Bu  so‘z  mumtoz  musiqa  merosimizda  «Dugoh»,  «Segoh»,  «CHorgoh»  kabi  atamalar 
tarkibida saqlanib qolgan. 
Qadimgi «Avesto»dan bizgacha etib kelgan qismlar «YAsna», «Vedevdot», «YAsht», «Visparat» kitoblaridir. 
Zardusht  ijod  qilgan  gotlardan  17 tasi  «YAsna»  kitobiga  kirgan.  Ayrim  parchalar  yashtlar  ichida  ham  uchraydi. 
Aynan ana  shu  gotlar orasida  qadimgi turonliklar  va  eronliklarda  estetik tasavvurlarning qanday shakllanganligini 
ko‘rish mumkin. 
Qadimgi  turonliklar  va  eronliklarda  ham  atrof-muhitdagi  go‘zallikni  anglab  etish  boshqa  qadimiy  madaniy 
xalqlardagi  kabi  insonning  o‘z-o‘zini  anglash  va  o‘zligini  barqaror  etish  jarayonlarida  ro‘y  bergan.  Ma‘lumki, 
qadimgi  Sharqda  go‘zallik  axloqiy  yuksaklik  bilan  mohiyatan  bir  tushuncha  sifatida  olib  qaralgan.  Bu  jihatdan 
«Avesto»  ham  istisno  emas:  undagi  «go‘zal»,  «chiroyli»,  «qoyilmaqom»  so‘zlari  «yaxshi»,  «ezgu»,  «beg‘ubor» 
so‘zlari  bilan  ma‘nodosh  tarzida  keladi;  «go‘zal»  degani  «yaxshi»,  «odamga  foydali»  degan  ma‘noni  anglatadi. 
«Avesto»da  odatda  «go‘zal»  sifatlashi  «adl»,  «beg‘ubor»,  «qudratli»,  «qo‘rqmas»,  «dovyurak»,  «ezgu»,  «zarur» 
singari  ijobiy  baholar  bilan  yonma-yon  keladi.  Zero  ko‘rib  o‘tganimizdek,  ko‘pchilik  qadimgi  xalqlarda  estetik 
g‘oyalarning ibtidosi «go‘zallik va ezgulik»ning, «go‘zallik va zaruriylik»ning yaxlitligi bilan bog‘lanadi. 
«Avesto»da ham boshqa yuksak madaniyat sohibi bo‘lgan qadimgi Sharq mintaqalaridagi an‘anaviy estetik tushuncha 
bo‘lmish nur alohida o‘rin egallaydi. Unda quyosh, oy, yulduzlar nuri insonning ichki axloqiy ziyosi bilan qo‘shilib ketgandek 
tuyuladi, nur nafosati o‘zining yuksak darajasiga ko‘tariladi. 
Gotlarda  go‘zallik  haqidagi  tasavvur  ilohiy  nuqtayi  nazardan  adllikka,  meyoriylikka,  mutanosiblikka,  ya‘ni 
uyg‘unlik  tushunchasining  ilk  ibtidoiy  ko‘rinishlariga  borib  taqaladi.  Zardusht  gotlarda  o‘z  ilohi Ahura  Mazdani 
sharaflagani va bu sharaflash «mezonsiz emas, balki mezoniy so‘zlar bilan» amalga oshuvini alohida ta‘kidlaydi. 
«Avesto»da  fikr  –  so‘z  –  a‘mol  uchligi  yaxlitlikni  tashkil  etadi  va  bu  yaxlitlikda  so‘z  alohida  o‘rin  egallaydi. 
Zardusht  uchun  Ahura  Mazdani  chiroyli  so‘zlar  bilan  ifodalash  yovuz  so‘zlarni  yanchish,  ya‘ni  ezgulik  vositasida 

---

yovuzlikni  yanchish  demakdir.  Bu  esa  so‘zni  muqaddaslashtirish,  eng  avvalo,  gotlar  shaklida  badiiylashgan  so‘zni 
e‘tiqod ramzi sifatida talqin etishdir. 
Gotlarda  «go‘zallik»,  «ko‘rkamlik»,  «chiroylilik»,  «ulug‘»,  «ulug‘vor»,  «viqor»  singari  so‘zlar  alohida  tilga 
olinmasa-da, ular haqiqat, ezgulik, yaxshilik shaklida ifodalanadi.  
Qadimgi  hind  eposi  «Mahobxarat»da  tasvirlanishicha,  YUdhishtir  tomonidan  ruhlarga  atab  o‘tkazilgan 
qurbonliq  bayramida  turli  mamlakatlardan,  jumladan  Turondan  shaklar,  tohar  va  qang‘ilar  davlatining  elchilari 
qatnashadilar.  Bu  elchilar  keltirgan  sovg‘a-salomlar  ichida  xalq  amaliy  san‘ati  taraqqiyotidan  dalolat  beruvchi,  o‘z 
davri estetik didini aks ettiruvchi jundan, paxtadan, ipakdan to‘qilgan matolar, nafis kiyim-boshlar, temir uchli nayzalar, 
oyboltalar, keskir bolta va teshalar bo‘lgani aytiladi. 
Xuddi  shunday  holatni  milodning  dastlabki  asrlarida  bitilgan  qadimgi  Xitoy  manbalarida  ham  uchratish 
mumkin. Ulardan birida Markaziy Osiyodan, xususan, Toshkent vohasidan Xitoyga borgan artistlarning kiyimlari va 
bezaklari ta‘riflanadi. Unda yozilishicha, raqqos-artistlar engi tor ko‘ylak, boshlariga cho‘ng‘oq (uchi baland) telpak 
kiyganlar.  Telpak  tevaragi  tepaga  qayrilgan,  chetlariga  mayda  qo‘ng‘iroqchalar  taqilgan.  Bundan  tashqari,  ular 
gulnusxa, durlar bilan bezalgan do‘ppi ham kiyganlar. Solnomachi bu kiyimlar qadimdan mavjudligini, hanuzgacha 
o‘zgarmaganligini ta‘kidlaydi. Toshkentlik raqqos bolaning o‘yinini madh etishga bag‘ishlangan she‘rlardan birida 
ham  mazkur  engillar  tilga  olinadi.  SHe‘rda  raqqos  bolaning  ko‘ylagi  nafis  jun  matodan  to‘qilgani,  boshida 
cho‘ng‘oq telpak, belida kumush kamar va oyog‘ida naqshin etigi bo‘lgani tasvirlanadi. 
Milodiy  IV-V  asrlarga  oid  xitoy  musiqiy  risolalarida  Buxoro  (Ango),  Samarqand  (Kango)  va  Qang‘li  shjo  yoki 
Qang‘li (Sirdaryoning o‘rta oqimi, Toshkent vohasi) nomli maqomlar mavjud bo‘lganini ko‘rish mumkin. Xitoyda mashhur 
bo‘lgan  xusyunsu  raqsi  Movarounnahrda  keng  tarqalgan  raqslardan  bo‘lgan,  uni  Samarqand,  Kitob  va  Shahrisabz 
mintaqalaridan  chiqqan  qiz-juvonlar  ijro  etganlar.  Xusyunsu  raqsida  kichik,  yumaloq  koptokni  tepaga  otib,  gir  aylanib, 
mohirlik bilan ilib olib, oyoq tagiga tashlab, ustiga oyoq qo‘yib, sirg‘alib ketmasdan aylanib o‘ynaganlar; sirg‘alib ketmaslik 
o‘yinchining mahoratini bildirgan. 
Qadimgi Xitoyda shuhrat qozongan raqslardan yana biri Chjechji – Toshkent nomi bilan atalgan, uni 24 nafar 
raqqosa  ijro  qilgan,  bu  raqs  davra  olib  o‘ynalgan.  O‘yin  milliy  musiqa,  maqom  va  xonanda  ijrosi  bilan  jo‘rlikda 
davom etgan. Raqqosalardan biri davra markazida o‘ynab, o‘yinni boshqarib borgan. Kuzatuvchi raqqosa «xuasin» 
(«gulning  markazi»)  deb  atalgan.  Raqqosalarning  barchasi  qimmatbaho  nafis  matolardan  tikilgan,  dur-javohirlar 
hamda  go‘zal kashtalar bilan bezalgan kiyim-boshlarda sahnaga chiqqanlar. O‘sha davrlardagi xitoylik shoirlar bu 
Toshkent raqsining maftuni bo‘lib, unga o‘nlab she‘ru qasidalar bag‘ishlaganlar. Mashhur san‘atshunos, akademik 
L.I.  Rempel  qadimgi  dunyo  Sharq  san‘ati  haqida  fikr  yuritib:  «O‘rta  Osiyoning  Ahmoniylargacha  bo‘lgan  va 
Ahmoniylar xukmronlik qilgan davrdagi qadimiy madaniyat va san‘at o‘chog‘i sifatidagi roli aniq. Biroq qadimgi 
O‘rta Osiyo mahalliy madaniyatining eng yuksalgan payti antik davrga to‘g‘ri keladi.