O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

     Falsafa tarixida makon va vaqtga substantsional va relyatsion yondashuvlar. Makon va vaqt mohiyati 
haqida  odamlar  o‘z  rivojlanishining  dastlabki  bosqichlaridayoq  fikr  yuritganlar  va  o‘tmishning  aksariyat 
mutafakkirlari ularning tabiatini aniqlashga harakat qilganlar. Bu avvalo inson amaliyoti va bilishining rivojlanishi 
bilan  bog‘liq  bo‘lgan.  Zero  ular  kengayib  va  takomillashib,  mazkur  kategoriyalarni  yanada  aniqroq  va  teranroq 
tushunishni talab qilgan. Xususan, antik davrdayoq falsafadan ko‘lamli shakllar va ularni o‘lchash usullari haqidagi 
fan  sifatida  ajralib  chiqqan  geometriya  ilk  aniq  fanlardan  biriga  aylandi.  Vaqtga  astronomik  kuzatishlar  hamda 
koinotning  boqiyligi  va  inson  hayotining  tezoqarligi  haqidagi  mulohazalar  nuqtayi  nazaridan  ham  alohida  e‘tibor 
qaratilgan. Keyinchalik «makon» va «vaqt» kategoriyalariga qiziqish hech qachon susaymagan. Ular bilan bog‘liq 
ko‘p  sonli  masalalar  yuzaga  kelgan.  Ularning  eng  muhimlaridan  biri  quyidagicha  yangraydi:  makon  va  vaqt 
mustaqil  mohiyatlarmi  yoki  ular  faqat  nimagadir  bog‘liq  holda  keladimi?  Shu  munosabat  bilan  falsafa  tarixida 
shakllangan  ikki  muhim  va  bir-biridan  butunlay  farq  qiladigan  yo‘nalish  –  substantsional  va  relyatsion 
yo‘nalishlarni farqlash mumkin.  
Substantsional  yo’nalishda  makon  va  vaqt  materiya  va  ongga  bog’liq  bo’lmagan  mustaqil  mohiyatlar