|
n
m
ga teng. Uni f(p)=
n
m
ko‘rinishda yozish mumkin.
Masalan, avtomobil avariyalarining 100 tadan 17 tasini haydovchining mast holatda avtomobilni boshqarishi
keltirib chiqaradi, deb faraz qilaylik. Unda mast holda haydovchining avtomobilni boshqarishi natijasida sodir
bo‘lgan avariya chastotasi 17\100 ni, ya‘ni 17% ni tashkil etadi.
Umumiy holda hodisalarni statistik tasvirlashda r belgining paydo bo‘lish chastotasi 0 dan 1 gacha bo‘lgan
intervaldagi qiymatni tashkil etadi.0‹f(p)‹1
Buning sababi shundaki, statistik namunada (s) r belgining paydo bo‘lgan hollari soni (m) kuzatilayotgan
elementlar umumiy sonidan (n) doimo kichik bo‘ladi. Bunda n>m bo‘lgani hamda f (r) qiymati ga teng bo‘lgani
uchun
u doimo 1 dan kichik, 0 dan katta bo‘ladi.f(p)=0 ifodasi r belgisining kuzatilayotgan hodisalardan
birortasiga ham xos emasligini anglatadi. Undan induktiv umumlashtirish asosida r belgisi butun K sinfiga xos
emas, degan umumiy inkor hukm shaklidagi xulosa chiqariladi. ifodasi esa r belgisining kuzatilayotgan
hodisalarning har biriga, ya‘ni namunaga xos umumiy xususiyat ekanligini bildiradi. Uni umumlashtirish asosida,
ya‘ni r belgisini S dan – namunadan K ga – butun sinfga ko‘chirish (generalizastiya qilish) asosida, «r K sinfining
har bir hodisasiga xosdir», degan umumiy tasdiq hukm hosil qilinadi.
Statistik umumlashtirish to‘liqsiz indukstiyaning bir turi bo‘lgani uchun uning xulosasi ehtimoliy bilim
bo‘ladi.
Demak, o‘rganilayotgan namunaning statistik tasviri aniq bo‘lishi va belgi chastotasining populyastiyaga
ko‘chirilishining mantiqan asoslangan bo‘lishi xulosaning chin fikrga yaqin bo‘lishiga, undan bilish va amaliyotda
samarali foydalanishga imkoniyat yaratadi.
Induktiv xulosa chiqarishni tahlil etishga yakun yasar ekanmiz, uning dedukstiya bilan bo‘lgan aloqasini
alohida ta‘kidlab o‘tish zarur. Bu aloqadorlik xuddi analiz va sintez o‘rtasidagi aloqadorlik kabi zaruriydir.
Falsafa va demak, mantiq ilmi taraqqiyoti davomida ayrim mutafakkirlar bilishda dedukstiyaning roliga
yuqori baho berib, uni tadqiq etishga alohida e‘tibor qaratgan bo‘lsa (masalan, Arastu, Dekart), boshqalari
indukstiyaning imkoniyatlarini yuqori deb hisoblaganlar (Demokrit, Suqrot, F.Bekon, J.S.Mill), ba‘zilari esa ularni
o‘zaro bog‘liq holda olib qarashga uringan (Galiley, Gegel). Buning o‘z sababi bor. Indukstiya va dedukstiya
bilishning turli bosqichlarida, turli xil bilish vazifalarini hal etishda turlicha ahamiyatga ega bo‘ladi. Xususan,
bilishning dastlabki bosqichlarida, ayniqsa, tajriba natijalarini umumlashtirish jarayonida indukstiyaga ko‘proq
murojaat qilinadi. Ana shuning uchun F. Bekon Yangi davrda tabiatshunoslikning eksperimentga asoslanadigan
yo‘nalishlari rivoji uchun indukstiya muhim ahamiyatga ega, deb ta‘kidlagan. Bilishning nazariy bosqichida,
ayniqsa, aksiomatika qo‘llaniladigan hollarda, dedukstiyaga ko‘proq murojaat qilinadi. Matematika va mantiqda
bunday hollar ko‘p uchraydi. O‘z paytida Dekart buni yaxshi asoslagan.
Lekin, shunga qaramasdan, bilishning barcha bosqichlari, sohalari, yo‘nalishlarida induktiv va deduktiv
xulosa chiqarishning o‘zaro aloqadorligini, birining ikkinchisisiz mavjud bo‘la olmasligini kuzatish mumkin.
Xususan, deduktiv xulosa chiqarishning asoslarini induktiv yo‘l bilan hosil qilingan umumiy bilimlar tashkil etadi.
O‘z navbatida, indukstiya xulosasining chinligi dedukstiya yordamida tekshiriladi.
Indukstiya va dedukstiyaning ob‘ektiv asosini borliqdagi yakkalik, juz‘iylik va umumiylikning o‘zaro
aloqasi, ularning birini ikkinchisi orqali namoyon bo‘lishi tashkil etadi. Dedukstiyada fikrimiz umumiylikdan
juz‘iylik va yakkalikka, indukstiyada – yakkalik va juz‘iylikdan umumiylikka qarab harakatlanadi. Buni barcha
mutafakkirlar yaxshi tushunishgan. Ana shuning uchun ham Arastu dedukstiya nazariyasining (sillogistik
nazariyaning) asoschisi sifatida indukstiyaning bilishdagi tutgan o‘rnini inkor etmagan. Xuddi shuningdek,
F. Bekon, J.S. Mill induktiv metodning jiddiy tadqiqotchilari sifatida bilishda dedukstiyaning o‘z o‘rniga ega
ekanligini ta‘kidlashgan.
Indukstiya va dedukstiyaning o‘zaro aloqadorligini biz ilmiy indukstiya metodlarining qo‘llanilishi
jarayonida kuzatdik. Xuddi shunday, uni isbotlash va rad etishda, ilmiy nazariyalarni qurishda va shu kabilarda ham
ko‘rishimiz mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
