O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Sillogizm aksiomasi 
Aksiomalar  isbotsiz  chin  deb  qabul  qilingan  nazariy  mulohazalar  bo‘lib,  ular  vositasida  boshqa  fikr  va 
mulohazalar  asoslab  beriladi.  Sillogizmning  aksiomasi  xulosalashning  mantiqiy  asoslanganligini  ifodalaydi. 
Sillogizm aksiomasini terminlarning hajmiga yoki mazmuniga ko‘ra, ya‘ni atributiv ta‘riflash mumkin. 
Sillogizm xulosasining asoslardan zaruriy keltirib chiqarilishi quyidagi qoidaga asoslanadi: «Agar bir buyum 
ikkinchi  buyumda  joylashgan  bo‘lsa,  ikkinchi  buyum  esa  uchinchi  bir  buyumning  ichida  bo‘lsa,  unda  birinchi 
buyum ham uchinchi buyumning ichida joylashgan bo‘ladi» yoki «Bir buyum ikkinchi buyumda joylashgan bo‘lsa, 
ikkinchi  buyum  esa  uchinchi  bir  buyumdan  tashqarida  bo‘lsa,  unda  birinchi  buyum  ham  uchinchi  buyumdan 
tashqarida joylashgan bo‘ladi». Bu qoidani quyidagi shakllar yordamida yaqqol ifodalash mumkin. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bu  qoida  sillogizm  aksiomasining  mohiyatini  terminlarning  hajmi  munosabatlari  asosida  tushuntirib  beradi. 
Demak,  sillogizm  aksiomasining  mohiyati  quyidagicha:  buyum  va  hodisalarning  sinfi  to‘g‘risida  tasdiqlab  yoki 
inkor etib bayon qilingan fikr shu sinf ichiga kiruvchi barcha buyum va hodisalarning har biri  yoki ayrim qismiga 
ham taalluqli fikr hisoblanadi. 
Masalan: 
Tafakkur shakllari ob‘ektiv xususiyatga ega. 
Tushuncha tafakkur shaklidir. 
Tushuncha ob‘ektiv xususiyatga ega. 
Sillogizm  aksiomasini  atributiv  ifodalaganda  predmet  bilan  uning  belgisi  o‘rtasidagi  munosabatga 
asoslaniladi: biror buyum, hodisa belgisining belgisi, shu buyum, hodisaning belgisidir; buyum, hodisa belgisiga zid 
bo‘lgan narsalar buyum, hodisaning o‘ziga ham ziddir. 
Sillogizm  aksiomalarida  fikr  shakli  va  mazmuni  o‘zaro  uzluksiz,  ob‘ektiv  bog‘langan  bir  butunning  ayrim 
tomonlarini  ifodalaydi.  Bu  bir  tomondan,  hamma  umumiylikka  juz‘iylik  va  yakkalik  xos  ekanligini  va  har  bir 
yakkalik  juz‘iylik,  umumiylik  xislatiga  ega  bo‘lishini  ifodalasa,  ikkinchi  tomondan,  buyum  va  belgining  o‘zaro 
uzviy  bog‘langanligini,  ya‘ni  buyumlar  jinsi  ayrim  o‘ziga  xos  belgiga  ega  bo‘lsa,  albatta,  bu  belgi  shu  jinsdagi 
hamma  buyumlar  uchun  ham  xos  belgi  bo‘lishini  ifodalaydi.  Bular  esa,  o‘z  navbatida,  yakkalik  va  umumiylik 
hamda miqdor va sifat o‘rtasidagi dialektik aloqadorlikning tafakkur jarayonida o‘ziga xos namoyon bo‘lishidir. 
Sillogizmning umumiy qoidalari 
Xulosa  asoslarining  chin  bo‘lishi  xulosaning  chin  bo‘lishi  uchun  yetarli  emas.  Xulosa  chin  bo‘lishi  uchun 
yana ma‘lum qoidalarga amal qilish ham zarur. Bu sillogizmning umumiy qoidalari deb ataladi. Ular sillogizmning 
terminlari va asoslariga taalluqli bo‘lgan qoidalar bo‘lib, quyidagilardan iborat: 
1. Sillogizmda uchta termin: katta, kichik va o‘rta terminlar bo‘lishi kerak. Ma‘lumki, sillogizmning xulosasi 
katta  va  kichik  terminlarning  o‘rta  terminga  bo‘lgan  munosabatiga  asoslanadi;  shu  sababdan  ham  terminlar  soni 
uchtadan  kam  yoki ortiq bo‘lmasligi talab qilinadi.  Agar terminlar soni uchtadan  kam  bo‘lsa, xulosa  Yangi  bilim 
bermaydi. 
II.Ayiruvchi  xulosa  chiqarish  deb,  har  ikki  asosi  yoki  asoslaridan  biri  ayiruvchi  hukm  bo‘lgan  sillogizmga 
aytiladi. 
Sof ayiruvchi xulosa chiqarish deb, har ikki asosi va xulosasi ayiruvchi hukm bo‘lgan sillogizmga aytiladi. 
Masalan: 
Tushunchalar hajmiga ko‘ra umumiy yoki yakka, yoki bo‘sh hajmli bo‘ladi. 
Har bir umumiy tushuncha yo ayiruvchi, yoki to‘plovchi bo‘ladi. 
Demak, tushunchalar hajmiga ko‘ra yo ayiruvchi, yoki to‘plovchi, yoki yakka, yoki bo‘sh hajmli bo‘ladi. 
Sof ayiruvchi sillogizmning formulasi quyidagicha:S-aVbVc 
   
 
 
 
 
 
 
 
     a-dVf 
S 
M 
P 
S 
M 
P 
S 
P 
M 
ѐки 

---

   
 
 
 
 
 
 
 
    S-dVfVbVc 
Ayiruvchi-qat‘iy  xulosa  chiqarishda  xulosa  asoslaridan  biri  ayiruvchi  hukm  bo‘lsa,  boshqasi  oddiy  qat‘iy 
hukm bo‘ladi. Bunday xulosa chiqarishning ikki modusi bor: 
 
1. Tasdiqlab-inkor etuvchi             pVq 
   
 
 
 
 
    P 
   
 
 
 
 
    

q 
modus ponendo tollens                  
2. Inkor etib tasdiqlovchi            
modus tollendo ponens