O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

mazmuni va funksiyasining elementlari o‟zgargan ko‟rinishda yangi sifatga o‟tadi. Dialektik inkor – bu narsani 
butunlay yo‘q qilish emas, balki eski sifatning ba‘zi bir jihatlarini saqlagan va o‘zgartirgan holda uni yangi narsaga 
aylantirishdir. U  yangi va eski sifat o‘rtasida aloqa  mavjudligidan dalolat beradi.  Dialektik inkor uch muhim jihat 
bilan tavsiflanadi:  
1) eskini vayron qilish, buzish; 
2) eskining elementlarini saqlash (vorisiylik); 
3) yangini yaratish, tuzish.  
Biz  inkor  kategoriyasi  metafizik  va  dialektik  talqinining  mohiyatini  aniqladik.  Endi  qo‘sh  inkor  nimadan 
iborat ekanligini ko‘rib chiqamiz.  
«Inkorni-inkor»  shuni  qayd  etadiki,  rivojlanish  jarayoni  eski  sifatni  inkor  qilishdan  boshlanadi,  uni  esa 
oradan  ma‘lum  zamon  o‘tgach  yangi  sifat  inkor  etadi.  Ammo  rivojlanish  qanday  yuz  beradi?  To‘g‘ri  (yuksalib 
boruvchi) chiziq bo‘ylabmi yoki egri chiziq bo‘ylabmi? Bu masala quruq ga‘ emas, balki u muhim ahamiyatga ega. 
CHunki rivojlanish jarayonida eski va yangining aloqasi bo‘lmaganda, vorisiylik ham bo‘lmasdi, eski butunlay yo‘q 
bo‘lar,  rivojlanishni  grafik  ko‘rinishda  yangi  eskidan  farq  qiladigan,  eski  esa  yangida  takrorlanmaydigan  to‘g‘ri 
(yuksalib  boruvchi)  chiziq  sifatida  tasvirlash  mumkin  bo‘lardi.  Biroq  amalda  yangida  eski  saqlanadi,  uning 
elementlari  yangida  takrorlanadi.  Ammo  bu  takrorlanish  yuqoriroq  darajada  yuz  beradi.  Eskining  jihatlari, 
elementlari  yuqoriroq asosda takrorlanishi biz  muhokama qilayotgan qonunning o‘ziga xos xususiyati hisoblanadi. 
Bundan  qonunning  boshqa  bir  xususiyati  kelib  chiqadi.  Hamonki  eskining  oliy  asosda  qaytarilishi  mavjud  ekan, 
rivojlanish  to‘g‘ri  chiziq  bo‘ylab  emas,  balki  spiralsimon  chiziq  bo‘ylab  yuz  berishi,  sikldan-siklga  eskiga 
yaqinlashishi (chunki takrorlanib turishlik mavjud) va undan uzoqlashib borishi (chunki bu yangi) ayon bo‘ladi.  
Nima uchun bu takrorlanib turishlik muqarrar? 
Gap shundaki, inkor ziddiyat  bilan uzviy bog‘liq, u mazkur ziddiyatning yechilishi bilan belgilanadi. O‘ziga 
xos  ziddiyat  bilan  vujudga  kelgan  har  qanday  yangi  narsani  olaylik.  Ziddiyatning  rivojlanish  jarayonida  narsa 
o‘zining  qarama-qarshiligiga  aylanadi.  Ammo  inkorning  mazkur  bosqichida  dastlabki  narsada  mujassamlashgan 

---

ziddiyat faqat qisman yechiladi. Bu to‘liqsizlik narsa o‘zini inkor qilishda davom etishini belgilaydi. Birinchi inkor 
o‘rniga  ikkinchi  inkor  keladi  va  ikkinchi  narsaga  qarama-qarshi  bo‘lgan  yangi,  uchinchi  narsa  vujudga  keladi,  u 
ikkinchi narsaning inkori, ya‘ni birinchi narsaning inkorining inkori hisoblanadi. Ikkinchi inkor bosqichida birinchi 
narsaga xos bo‘lgan ziddiyat to‘la yechiladi.  
Qo‘sh  inkor  natijasida,  dastlabki  nuqtaga  qaytilishi  bilan  rivojlanishning  yuqoriroq  darajasiga  erishiladi, 
rivojlanishning boshlang‘ich, lekin boyitilgan shakli tiklanadi. Rivojlanish chizig‘i go‘yo «spiral o‘rami» aylanasini 
tashkil  etadi,  lekin  uning  boshi  oxiri  bilan  tutashmaydi.  SHunday  qilib,  rivojlanish  harakatning  bosqichma-
bosqichligi  va  siklliligi  jihatlarini  o‘zida  birlashtiradi.  Bu  qoida  ham  umumiy  ahamiyat  kasb  etadi.  U  atrof 
borliqning  barcha  narsalari  va  hodisalariga  nisbatan  o‘rinli,  ya‘ni  dialektika  qonuni  kuchiga  ega.  U  quyidagicha 
ta‘riflanadi.