O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti filologiya fakulteti

FONOLOGIYA NAZARIYALARI
Fonologiya maktablari
Tilshunoslik tarixida tovush sistemasini o‘rganish ikki davrga bo‘linadi:
1. “Fonema” tushunchasi paydo bo‘lgunga qadar davr. By davrda fonema va tovush hamda harflar o‘rtasidagi farq aniq ko‘rsatilmay, tovushlar talaffuzi ning so‘zlardagi ma'lum holatlarda etimologik o‘zgarishlariga ko‘proq e'tibor berilgan.
2. Fonologiya nazariyalarining yuzaga kelish davri. Bu davr XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlanib, XX asrda ham davom etdi. Bu davrda tovush va harf hamda fonema tushunchalari o‘rtasidagi farqlar oydinlashdi va keyinchalik bo‘g‘in, urg‘u hamda intonatsiyaning tildagi funksional tomonlari o‘rganila bosh landi. “Fonema” tushunchasi va terminini birinchi taklif etganlar qatorida fonologiyaning asoschisi, mashhur rus va polyak olimi I.A. Boduen de Kurtene (1845-1929), uning talantli shogirdi N.V. Krushevskiy (1851-1887), fransuz olimi P. Passi, ingliz tilshunosi G. Suit, shvetsariyalik taniqli tilshunos Ferdinand de Sossyur, rus olimi I.K. Uslar kabilarning nomlari bor. Shu kungacha “fonema” tushunchasiga bir qancha ta'riflar berildi, biroq termin o‘zining chuqur negiziga ega bo‘lganligi tufayli saqlanib kelmoqda. Hozirgacha tilshunoslikda quyidagi fonologiya nazariyalari yaratildi:
1. I.A. Boduen de Kurtenening psixologik fonologiya nazariyasi. Bu nazariyaga ko‘ra “fonema” tildagi tovushlarning psixik ekvivalenti yoki tovush tushunchasining kishi ongida his etilgan birligidir. I.A. Boduen de Kurtene ko‘r satishicha, fonema tildagi morfologik, sintaktik va semasiologik (ma'no mazmun tomoni) tushunchalar bilan bog‘langan fonetik birlikdi
U morfemalardagi tovush almashinuvida ayniqsa ahamiyatlidir. I.A. Boduen de Kurtenening fonologiya nazariyasi keyingi tilshunoslikdagi ilmiy qarashlarning kelib chiqishida katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
2. I.A. Boduen de Kurtenening talantli shogirdi akademik L.V. Shcherba (1880-1944) o‘z ustozining qarashlarini rivojlantirdi va fizik fonologiya nazari yasini yaratdi. L.V. Shcherba ko‘rsatishicha, har bir nutq tovushi umuman boshqa nutq tovushlari kabi qandaydir fizik, mexanik hodisa hisoblanadi. Jonli nutqda juda ko‘p turli tovushlar talaffuz etiladi. Bu tovushlar tildagi so‘z va so‘z shakllarining ma'nolarini farqlay oluvchi soni jihatdan kam bo‘lgan tovush tiplari ga birlashadi. Bunday tovush tiplari fonemalar deyiladi. Umumiy tushuncha hisoblanuvchi fonemaning yakka holda nutqda talaffuz qilinuvchi vakili fone maning ottenkasi deb ataladi.
L.V. Shcherba bu ta'rifda materialistik dia lektikaning umumiylik, yakkalik va alohidalik kategoriyasini fonologiyada qo‘llagan. Uning ilmiy qarashlaridan hozir ham rus tilshunosligida foydalanilmoqda.
3. L.V. Shcherbaning shogirdlari keyinchalik rus tilshunosligida ikki fonologik oqimga bo‘lindilar. Bu ikki oqim bir-biriga zid bo‘lmagan va faqat ilmiy baxs yordamida rus tilshunosligini rivojlantirishga katta hissa qo‘shayotgan Moskva L.V. Shcherba bu ta'rifda materialistik dia lektikaning umumiylik, yakkalik va alohidalik kategoriyasini fonologiyada qo‘llagan. Uning ilmiy qarashlaridan hozir ham rus tilshunosligida foydalanil moqda.
3. L.V. Shcherbaning shogirdlari keyinchalik rus tilshunosligida ikki fonologik oqimga bo‘lindilar. Bu ikki oqim bir-biriga zid bo‘lmagan va faqat ilmiy baxs yordamida rus tilshunosligini rivojlantirishga katta hissa qo‘shayotgan Moskva va Peterburg fonologiya maktablari nazariyalarini tashkil etadi. Moskva fonologiya maktabining vakillari mashhur rus tilshunoslari – A.A. Reformatskiy (1900-1978), P.S. Kuznetsov (1899-1968), V.N. Sidorov, R.I. Avanesov, M.V. Panov, A.M. Suxotin va boshqalardir. Peterburg fonologiya maktabining vakillari taniqli rus til shunoslari – L.V. Zinder, M.I. Matusevich, A.N. Gvozdev, V.I. Litkin, Yu.S. Maslov va boshqalardir.
Moskva va Peterburg fonologiya maktablarining ilmiy qarashlaridagi aso siy farqlanishlarni ko‘rsatib o‘tamiz. Moskva fonologiya maktabi fonemaga ta'rif berishida morfema tushunchasiga, ya'ni tilning eng kichik ma'nodor birligiga suyanadi. Bunda morfemalardagi tovush almashuvida ishtirok etuvchi tovushlar bir fonemaga birlashtiriladi. Masalan, вода (vada), воды (vodы), na воду (na vъdu) morfemalaridagi /o/a/'/ tovush almashinuvi bir /o/ fonemasining variantlari hisoblanadi.
Peterburg fonologiya maktabi fonemaga ta'rif berishda so‘z shakli tushunchasidan kelib chiqadi va yuqorida keltirilgan misoldagi /o/, /a/, /ъ/ tovushlarining har birini alohida fonemaning vakili sifatida qaraydi. Bu ikki qa rash o‘rtasidagi tafovutlar yana kuchli va kuchsiz pozitsiyalar munosabatida, fonemalar almashuvi, fonologik neytralizatsiya va boshqa masalalarda ko‘rinadi .
Har ikki fonologiya maktabining nazariya va metodlari ko‘pchilik tillarning fonemalar sistemasini ilmiy tadqiq etishda muvafaqqiyat bilan qo‘llanib kelmoqda.
4. Rossiya olimi S.I. Bernshteyn tomonidan taklif etilgan fonologiya naz ariyasi alohida qarashlari bilan ajralib turadi va u aniq tillarni tadqiq etishda juda kam qo‘llangan. Turkiy tillar fonetika va fonologiyasini yoritishda I.A. Boduen de Kurtene va L.V. Shcherba traditsiyalariga asoslangan nazariya va metodlarni mashhur turkolog olimlar V.V. Radlov (1837-1918), V.A. Bogoroditskiy (1857- 1941), YE.D. Polivanov (1891-1938), N.K. Dmitriyev (1898-1954), S.YE. Malov (1880-1957) kabilar rivojlantirdilar.
O‘zbek tili va shevalarini o‘rganishda katta xizmat qilgan yirik rus olimi YE.D. Polivanov ham Boduen de Kurtenening talantli shogirdlaridan biri edi. YE.D. Polivanov alohida fonologiya nazariyasini yaratmagan bo‘lsa ham ustozi ning fonemaga psixologik va morfologik qarashlarini ko‘proq funksional jihat dan asoslashga urundi va ularni turkiy tillari hamda boshqa ko‘pgina tillar misolida izohlab berdi. “Fonema” termini va tushunchasini turkologiyaga bi rinchi marta 1920 yillarda taniqli olim N.K. Dmitriyev kiritgan bo‘lsa, uni o‘zbek tilshunosligida birinchi bor o‘sha yillarda prof. YE.D. Polivanov qo‘llagan.
O‘zbеk tili fоnоlоgiyasinig shаkllаnishidа Е.D.Pоlivаnоv, G‘.Yunusоv, А.G‘ulоm, V.V.Rеshеtоv, А.M.Shchеrbаk, F.Аbdullаеv, Sh.Shоаbdurаhmоnоv, А.Mаhmudоv, S.Оtаmirzаеvа, E.Umаrоv, А.Nurmоnоv kаbi tilshunоslаrning хizmаti kаttа bo‘ldi. А.А.Аbduаzizоv esа o‘zbеk tili fоnеmаlаrini pаrаdigmаtik vа sintаgmаtik аspеktdа mахsus o‘rgаnib, o‘zbеk tili fоnоlоgiyasini yuqоri cho‘qqigа ko‘tаrdi.
U o‘zbеk tilshunоsligidа birinchi mаrtа nutqning hаr bir fоnеtik bo’linishidа umumiylik-хususiylik diаlеktikаsining nаmоyon bo’lishini оchib bеrdi, ulаrni fаrqlоvchi mахsus аtаmаlаr tizimini o’zbеk tilshunоsligigа Еvrоpа tilshunоsligidаn оlib kirdi. А.Аbduаzizоv nutqni fоnеtik jihаtdаn o’zigаchа mаvjud bo’lgаn bаrchа muаlliflаr kаbi ibоrа (frаzа), tаkt, bo’g’in vа tоvushlаrgа bo’lаdi.