O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

oltin, kumush, platina, mis, 
alyuminiy
, 
rux,  magniy,  qo‘rg‘oshin,  qalay,  titan,  nikel
  va  boshqalar  kiradi. 

---

77 
 
Shularning ichida biz alyumin va mis qotishmalari to‘g‘risida qisqacha ma’lumotni   
ko‘rib chiqamiz. 
 
2. Alyumin qotishmalari 
Texnik  shartlarga  ko‘ra  13  ta  markali  alyumin  ishlab  chiqariladi. 
Alyuminlarning  bu  markasi  tozalik  darajasiga  qarab  3  guruxga  bo‘linadi.  1-
guruxga  tarkibida  0,0001%  qo‘shimchalar  bo‘lgan  nixoyatda  toza  alyumin  kiradi 
va A-999 bilan markalanadi. 
2-guruxga juda toza alyuminlar, jumladan A-995, A-99, A-97, A-95 lar kiradi. 
3-guruxga esa texnikaviy jixatdan toza alyuminlar A-85, A-8, A-7,  
A-6,  A-5,  A-0,  AYE  va  Ats  kiradi.  A-markalarida  qo‘shimcha  element  1% 
ga  yetadi.  Sof  alyumin  elektrotexnikada  kimyoviy  apparatlar  alyumin  qog‘oz, 
elektr  simlari  ishlab  chiqarishda  ishlatiladi.  Mashinasozlikda  esa  alyumin 
qotishmalari ishlatiladi. 
1-rasm
22
 
 
Alyuminiyning  olinishi.  Sanoat  miqyosida  alyuminiy  olish  uchun  asosan 
boksit va nefelin rudalaridan foydalaniladi. Boksitning ximiyaviy tarkibi Na2 (K2) 
                                                           
22
 William F.Smith Foundations of materials science and engineyering, 2013. 34  

---

78 
 
O·A12Oz-2SiO2  formula  bilan  ifodalanadi.  Boksid  tarkibida  30—70%  glinozem 
A1203, 2—20% kremnezem SiO2, 2—50% temir ikki oksidi Fe2Oz va 0,1 —10% 
titan  oksidi  TiO2  bo‘ladi.  Alyuminiy  ishlab  chiqarish  ikkita  asosiy  protsessdan 
tashkil  topadi:  boksitdan  glinozem  A1203  olinadi  va  suyultirilgan  kriolit 
(Na3A1F6)  da  glinozem  eritmasidan  elektroliz  usuli  bilan  metall  alyuminiy 
tiklanadi.  8-10%  glinozem,  shuningdek,  A1F3  va  NaF  qushilgan  kriolit  elektrolit 
xizmatini  utaydi.  Elektroliz  natijasida  hosil  bo‘ladigan  suyuq  alyuminiy  vanna 
tubida elektrolit qatlami ostida tuplanadi. U alyuminiy x o m a sh yo s i deb ataladi. 
Alyuminiy xom ashyosi tarkibida metall (Fe, Si, Su, Zn va hokazo) va nometall (S, 
A12O3  va  hokazo)  aralashmalar,  shuningdek  gazlar-kislorod,  vodorod,  karbonat 
angidrid  va  is  gazlari  bo‘ladi.  Bu  aralashmalar,  kovshdagi  suyuq  alyuminiy  xom 
ashyosini xlorlab (xlor bilan puflab) ketkaziladi. Bunda hosil bo‘ladigan bugsimon 
alyuminiy  xloridi  A1S13  suyultirilgan  alyuminiy  orqali  utib,  aralashma 
zarralarining  pufakchalarini  ilashtirib,  alyuminiyda  erigan  gazlar  bilan  birgalikda 
ularni  olib  chiqadi.  Xlor  bilan  rafinirlangandan  (tozalangandan)  so‘ng  alyuminiy 
quymalari hosil qilinib, iste’molchilarga jo‘natiladi. 
Jadvalda  keltirilgan  alyuminiy  qotishmalari    tarkibi,  ichki  tuzilishi,  xossalari  va 
boshqa  muhim jihatlarini ko'rib chiqaylik
23
 
Before  discussing  some  of  the  important  aspects  of  the structure, properties, 
and  applications  of  aluminum  alloys,  let  us  examine  the  precipitation-
strengthening  (hardening)  process  that  is  used  to  increase  the  strength  of  many 
aluminum 
and 
other 
metal 
alloys.
                                                           
23
 William F.Smith Foundations of materials science and engineyering p417-418 

---

 
79 
 
 
  
Birlamchi  alyuminiy  (davlat  texnik  nazorat  11060—94)  uchta  gruhga  bo‘linadi: 
alohida  toza  (A999  markasi),  yuqori  darajada  toza  (to‘rtta  markasi  bor)  va  texnik 
toza  alyuminiylar  bo‘ladi.  Yuqoridagi  davlat  texnik  nazoratda  0,15—1% 
aralashmalar  bo‘lishiga  ruxsat  etilgan  sakkizta  alyuminiy  markasi  kursatilgan. 
Markaning  nomi  alyuminiyning  tozaligini  bildiradi. Masalan, A8  markasi  metallda 
99,8%,  A99  markasi  esa  99,99%  alyuminiy  borligini  bildiradi.  Texnik  toza