O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

ferrous metals and 
alloys 
that contain a large percentage of iron such as the steels and cast irons and 
nonferrous metals and alloys 
that do not contain iron or contain only a relatively 
small amount of iron. Examples of nonferrous metals are aluminum, copper, zinc, 
titanium,  and  nickel.  The  distinction  between  ferrous  and  nonferrous  alloys  is 
made  because  of  the  significantly  higher  usage  and  production  of  steels  and  cast 
irons when compared to other alloys. 
Qotishmalardan  tayerlangan  detal  asbob  va  boshqalarning  zarur  kerakli 
tomonga uzgartirib buymaydi. 
Metallning atom kristall panjaralarida musbat ionlar muayan tartibda joylashgan bo‘ladi.
 
Metall kristallanishi tuzilishi rentgen nurlari orkali urganiladi. 
Metallar,  xar  kanday  modda  kabi,  sharoitga  karab  uch  xil  agregat  xolatda, 
qattiq,  suyuq  va  gaz  xolatlarda  bo‘ladi.  Sof  metall  bir  agregat  xolatdan  ikkinchi 
agregat xolatdga ma’lum temperaturadagina utadi. 
Qattiq  xolatda  metall  zarrachalari  muayan  tartibda  joylashgan  bo‘ladi,  bu 
zarrachalarning bir-birini tortish kuchi uzaro muazanatda turadi, natijada qattiq jism 
uz shaklini saklaydi. 
Gaz  xolatda  metall  zarrazalarini  tartibsiz  xarakatlanadi,  bir-birini  itaradi, 
natijada metall gazi imkoni boricha xajmi olishga intiladi. 
                                                           
3
William F.Smith Foundations of materials science and engineyering, p8 
 
4
A metal alloy is a combination of two or more metals or a metal (metals) and a nonmetal (nonmetals). 

---

16 
 
Suyuq  xolatdagi  metall  zarrachalarining  ozrok  kismiga  batartib  joylashgan 
bo‘lib, bu joylashuv issiqlik ta’sirida ogoh buzilib, gohtiklanib turadi. 
Qattiq xolatda barcha metallar va uning qotishmalari kristall jismlardir. 
Metallarda  kristall  panjarani  atomlar  zichligi  eng  ko‘p  bo‘lgan  tekisligi 
kristallografik  tekkisligi  yoki  atomlar  tekisligi  deb  ataladi.  Kristall  panjarani 
shakliga qarab uning kristalografik tekisligi bitta yoki bir necha bo‘lishi mumkin. 
Kristalografik tekislikda atomlarni joylashuvi kuyidagi kurinishda bo‘ladi. 
1-rasm. Kristalografik tekislikda atomlarning  joylashuvi  
Atomlarning markazidan o‘tkazilgan faroziy chiziqlar panjara hosil qiladi. Bir-
biriga  parallel  joylashgan  bir  kancha  kristalografik  tekislik  faroziy  kristall  panjara 
hosil qiladi, kristall panjara tugunlarida esa atomlar (ionlar) turadi.g 
 2-rasm. Fazoviy kristal panjara va uning tugunlarida atomlarni  
joylashuvi. 
Куб панжарани 
элементлар 
катакчаси. 

---

17 
 
Eng  oddiy  kristal  panjaria  kub  panjara  (2-rasm).  a-masofa  elementlar  kristal 
katakchadagi kushni ikki atm  orasidagi atom markazlari oraligida bo‘lib angretrom 
(A) kilonks birliklarida (kx) ulchanadi. 
(1A-1 10 sm) (1kxq1,00202 A). 
Kub  panjara  atomlar  yetarli  darajada  zich  joylashgan  emas,  ammo  metall 
atomlari bir-biriga imkoni boricha yakinlashishga intiladi, buning natijasida boshka 
tur panjaralar hosil bo‘ladi. 
Xajmi  markazlashgan  kub  va  atomlari  zich  joylashgan  geksogonal  panjaralar 
hosil bo‘lishi mumkin. 
3-rasm. Xajmi 
markazlashgan kub  
kristal katakcha. 
4-rasm. Orkali 
markazlashgan 
kub 
kristal katakcha. 
5-rasm. atomlari       
zij joylashgan 
geksogonal katakcha. 
 
Kristal  panjaralarning  yetti  xil  sistemasi  urganilgan  bo‘lib  ,  bo‘lar  1)  kub 
sistema,  2)  geksogonal  sistema,  3)  tetrogonal  sistema,  4)  romba  edrik  sistema,  6) 
monoklinik sistema, 7) triklinik sistemadir.  
Atomlar  orasidagi  aloqalarni  shakllantirish  ortida harakatlantiruvchi  kuchi har 
bir  atom  eng  barqaror  atom  bo'lishi  uchun  intiladi.  Boshqa  atomlar  bilan  ulash 
orqali, har bir ulanish atomning potensial energiya yanada barqaror atom natijasida 

---

18 
 
olinadi.  Bu  obligatsiyalar  birlamchi  rishtalarini  deb  ataladi  va  katta  interatomik 
kuchlariga  ega bo`ladi.
5
 
The  driving  force  behind  the  formation  of  bonds  between  atoms  is  that  each 
atom  seeks  to  be  in  the  most  stable  state.  Through  bonding  with  other  atoms,  the 
poten¬tial energy of each bonding atom is lowered resulting in a more stable state. 
These bonds are called primary bonds and possess large interatomic forces. 
Metallarning juda kupchiligi kub va geksogonal sistemada kristallanadi. 
Qattiq jisimlardagi boglanishlar turt turga bo‘linadi. 
1.
 
Ion (gotoropolyar-kup kutbli) boglanish. 
2.
 
Atom (gomsopolyar-bir kutbli) boglanish. 
3.
 
Molekulyarboglanish. 
4.
 
Metallboglanish. 
Ionboglanishdagiqattiqjisimlarkristalpanjalarinitugunlaridauzarokovalentboglanganatoml
arbir-
birinijudapuxtatortibturganligiuchunbundaybirikmalarningbuyuklanishtemperaturasivaqattiqligi
nixoyatdayuqoribo‘ladi.