O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

4.5. Quymalarda uchraydigan asosiy nuqsonlar 
 
Ma’lumki,  quymakorlik  sanoatida  hosil  qilinadigan  quymalarda  ba’zan  turli 
nuqsonlar, ya’ni kimyoviy tarkibi va strukturasining notekisligi, cho‘kish bo‘shligi, 
g‘ovaklik,  gaz  pufaklari,  likvatsiya  kabi  nuqsonlar  uchraydi.  Bunday  nuqsonlar 
quyidagicha hosil bo‘ladi, ya’ni quyma soviyotganda uning hajmi ma’lum darajada 
kichrayadi,  natijada  quymaning  yuqoridagi  qismida 
cho‘kish  bo‘shlig‘i 
deb 
ataladigan  bo‘shliq  hosil  bo‘ladi.  Bundan  tashqari,  suyuq  eritmada  erigan  gazlar 
metall qotayotganda ajralib  chiqib 
g‘ovaklar 
yoki chiqib keta olmay, 
gaz pufaklari 
hosil qiladi. Yuqoridagi quymalarning nuqsonlari sharoitga qarab, quymaning ustki 
qismi yoki butun hajmga tarqalgan holda bo‘lishi mumkin. 
 
Kimyoviy  jihatdan  turli  jinslilik,  ya’ni  eritmadagi  yoki  qotishmadagi 
qo‘shimchalarning  quymada  notekis  taqsimlanish  hollari  ham  bo‘ladiki,  bu  xodisa 
likvatsiya 
va  u  tegishli  qotishmaning  mexaniq  xossalarini  pasaytiradi.  Likvatsiya 
xodisasi  suyuq  qotishmaning  (masalan,  po‘latning)  notekis  kristallanishidan  kelib 
chiqadi.   
 
Ayniqsa,  po‘lat  quymalarda  uchraydigan  yana  bir  nuqson 
g‘uddalardir. 
G‘uddalar  suyuq  po‘lat  qolipga  quyilayotganda  sachrashi  va  tomchilar  tarzida 
quymaga yopishib qolishidan hosil bo‘ladigan notekislikdir. 
 
Endi  yuqorida  keltirilgan  quymadagi  ba’zi  nuqsonlarning  oldini  olish  uchun 
sanoat  miqyosida  qo‘llanilaniladigan  chora-tadbirlar  bilan  tanishishni  zarur  deb 
hisblaymiz. 
 
Quymada 
cho‘kish  bo‘shlig‘i 
hosil  bo‘lmasligi  uchun  qolipda 
pribil 
  deb 
ataladigan  maxsus  bo‘shliqlar  qilinadi.  Qolipga  suyuq  metall  quyilganda  u  qolipni 
to‘ldirib,  pribilga  o‘tadi  va  cho‘kish  bo‘shlig‘i  quymada  emas,  balki  pribilda  hosil 
bo‘ladi, pribil  esa quymadan kesib tashlanadi. 
 
Quymada  gaz  pufakchalari  hosil  bo‘lmasligi  uchun:  suyuq  metallni  qolipga 
quyishdan  oldin  unga  maxsus  qaytargichlar,  masalan,  ferrosilitsiy,  ferromarganets, 
ferroalyuminiy,  silikokaltsiy,  qo‘shiladi,  qolipda  gaz  chiqish  kanallari  soni 

---

 
200 
ko‘paytiriladi, quyish yo’llari to‘g‘ri tanlanadi, metallning qolipga quyish vaqtidagi 
temperaturasi to‘g‘ri belgilanadi. 
 
Quymalarda  uchraydigan  nuqsonlardan  darz  ketishi  hamda  yorilishlar 
ko‘pincha  quymaning  notekis  sovishidan  kelib  chiqadi.  Mayda  darzlar,  yorilishlar, 
sirtqi  g‘ovakliliklar  va  shu  kabilar  metallizator  yordamida  suyuq  metall  purkash 
yo’li bilan tuztilishi mumkin. 
 
Bundan  tashqari.  quymada  ko‘p  miqdorda  metallmas  qo‘shilmalar-shlak, 
qolip aralashmasi, shuningdek, pech  va kovishning o‘tga chidamli qoplamalaridan 
o‘tadigan  qo‘shilmalar  quymaning  tuzatib  bo‘lmaydigan  nuqsonlari  jumlasiga 
kiradi. 
 
Qolipga qo‘yilgan qotishma (masalan, suyuq cho‘yan)ning sovish tezligi katta 
bo‘lsa. quymaning sirtqi qatlami oqarib qoladi, ya’ni oq cho‘yanga aylanadi. Kesib 
ishlanishi  lozim  bo‘lan  cho‘yan  quymalari  uchun  bu  hodisa  nuqson  hisoblanib, 
nuqsonlar  bilan  kesib  ishlash  qiyinlashadi.  Bunday  nuqsonni  yo’qotish  uchun 
quymalar (termik ishlash orqali) albatta yumshatilishi kerak.