|
Mehnat faoliyatida tilning vujudga kelishi va rivojlanishi.
Nutq faoliyati - odam tomonidan ijtimoiy-tarixiy tajribani o’zlashtirish va avlodlarga berish yoki kommunikasiya o’rnatish, o"z harakatlarini rejalashtirish maqsadida tildan foydalanish jarayonidir. Til aioqa vositasi yoxud quroldir, nutq faoliyati yoki nutq esa aloqa jarayonining o’zidir. Bu jarayonda nutq faoliyatining faol va passiv turlari ferqlanadi. So’zlovchining nutqi faol nutq, tinglovchining nutqi passiv n«tq hisoblanadi. Nutq ichki vatashqi nutqqa boiinadi, Tashqi natq - yozma va og’zaki nutqqa, og’zaki autq esa tnonolog va diaiogik nutqqa bo’linadi. Monolog - bir kishining o’ziga yoki boshqalarga qaratiigan nutqidir. Bu o’qituvchining bayoni, o’quvchining toMaroq javobi, ma'ruza va boshqalai-dlr. Monologik nutq ma'lum qiyinchiliklarga ega. Monologda gapirayotgan kishi fikrlaming aniqligiga, grammatik qoidalarning saqlanishiga, mantiq va aytilayotgan fikrlaming izchilligiga e'tibor berishi kerak. Dialogik nutqqa nisbatan monologik nutq kechroq shakllanadi. Maktabda o’qituvchilar o’quvchilarda monologik tiutqni rivojlantirishga alohida e'tibor berishlari kerak. Ikki yoki undan ortiq kishiiar o’rfasidagi nutq - dialog deyiladi. Dialogik nutqda bayon qilinayotgan fikr ko’p jihatdan undan oldingi fikrga bog’liq bo’ladi. Dialogik nirtqda suhbatdoshlarga ma'him bo’lgan ayrim so’zIar tushirib qoldiriladi. Shuning uchun yozib oiingan dialog boshqalarga unchalik tushunarli bo’lmasligi mumkin: Dialogik nutqda tiar xil turdagi shablonlar, ya'ni odatlanib qolingan so’z birikmasi ko’p uchraydi (g’oyil, marhamat qilib aytingchi). Nutqning ichki natq deb ataigan turi nutq faoliyatining alohida turi hisobianadi. IcbJci nutq amaliy va nazariy faoliyatni rejalashtirish fazasi sifatida namoyon bo’ladi. Biz so’zni chala-yarim aytishimiz bilanoq tushunaveramiz. Ichki nutq ayrim og’zaki nutq aktlaridan ilgariroq, xususan ixtiyoriylik darajasi ancha yuksakroq bo’lgan og’zaki nutqdati ilgariroq sodir boiishi mumkin. Yozma nutq monoiogik nutqning turlaridan biri bo’lib, yozma nutq monologik nutqqa nisbatan batafsilroqdir.
Muksqotning kommunikativakti sifatida quyidagilami tasawur etish ntumMn^
Kommunikator adresant
|
|
Muloqot sub'ekti sifatidagi omil namoyon bo’ladi.
|
Resgjient aderesat
|
| Bu ma'Iumot kirnga uzatilmoqda
|
Ma'lumot
|
j Nima uzatilmoqda
|
Kod
|
__(Qanday vositalar asosida-...
|
Maqsad
|
j Nima uchun uzatilmoqda
|
Aioqa kanali
|
Ovoz, xat, efir orqati aloqa
|
Natija
|
|
Nimaga erfshiidi. J
|
Shuningdek amerikalik jumalist CLassoe! besh uasurdan iborat bo’lgan kommunikativ jarayonning modelini taklif etadi.
Kim (axborot kim tomonidan uzatiimoqda)
Nima (qanday axborot nzatilmoqda)
Qanday (axborot qanday yo’i bilan uzatilmoqda)
Kiraga (axborot klmga yo’naltirilmoqda)
Qanchalik samarali (axborot qanchalik samarador uzatildi)
Kommunikativ jarayon aksial (bunda axborot ayrim aniq odamSarga yo’naltiriladi) yoki retial (bunda axborot bir qancha ehtimol qilinayotgan resipientlarga yo’naltiriladi) xarakterda bo’lishi mumkin.
Kommunikativ jaraj?onda o’zaro tnunosabatga kirishuvchilarni bir-birlarini tushunishlari juda raiihimdir. Bunda nutqning quyidagi rauhitn xususiyatlari paydo bo’ladi, ya'ni mazmundorlik, tushunarlilik, ifodalilik, ta'sirchanlik ko’rsatiladi.
Buyuk fransuz yozuvchisi Antuan Sent Ekzyuperi "Muloqot - shunday ne'matki, u orqali inson lazzatlanadi", deb yozgan edi,
So’zning mohiyati faaqida Sa'diy "Aqllimisan yoki ahmoq kattamisan yoki kichik bimi bir so’z aytmaguncha bila olmaymiz" degan edl.
Xalqimizda shunday ibratli ibora bor "inson aql iarosati oning nutqinmg ankjligida namoyon bo’ladi"
Nutq o`zining fiziologik negiziga ko`ra, eshitish va harakat analizatorlari faoliyatini bajaradi. Miya qobig`ida tashqi olam tomonidan bo`ladigan turli xil qo`zg`atuvchilar bilan so`zlarning talaffuz qilinishini boshqarib turadigan tovush paychalari, xiqildoq, til va boshqa a’zolar harakati o`rtasidagi muvaqqat bog`lanishlar o`rnatiladi. Nutq ikkinchi signallar tizimi negizida amal qiladi. So`z, I.P.Pavlov fikricha, “signallar signali”dir. Nutqni dasturlashtirish - nutqiy ifodaning, ya’ni kishi bildirmoqchi bo`lgan fikrning ma’naviy o`zagini tuzish - birinchi bosqich hisoblanadi. Ikkinchi bosqich - jumlaning sintaktik tarkibini tuzishdan iborat. Nihoyat, jumlani ovoz chiqarib ayta boshlaydi, ya’ni nutq real tarzda ruyobga chiqadi. Shunday qilib, “gapirish” jarayoni boshlanadi. Bu jarayon davomida kommunikator uzatilishi lozim bo`lgan axborotni kodlashtiradi. Retsipient tinglash jarayonida olingan axborotning kodini ochadi. Bu kommunikator aytmoqchi bo`lgan so`zning anglab etilishini ta’minlaydi.
Nutqiy fikr - mulohazani kodlashtirish va kodini ochish jarayonlari og`zaki muloqotda muvaffaqiyat keltiradigan aqliy markazlar va tizimlar saqlanib qolganda yuz beradi. Mabodo ushbu tizimlar ishida buzilishlar ro`y bersa, kishi nutqida turli xildagi buzilishlar - afaziyalar (so`zlashish va tushunish qobiliyatining yo`qotilishi) sodir bo`ladi.
XIX asrning o`rtalaridayoq olimlar miyaning ba’zi bir qismlari ishidagi buzilish nutqning buzilishiga olib kelishini kashf etgan edilar. Jumladan, P.Broka bemorlarda chap yarim sharning pastki peshona qismidagi burmalari orqali orqa tomonining uchdan bir ulushi shikastlangan holda so`zlarni talaffuz etishda buzilish ro`y berishini aniqladi. Keyinroq K. Vernike chap yarim sharning ustki chakka qismidagi burmalari orqa tomonining uchdan bir ulushi shikastlanganda so`zlarni tushunishning buzilishi hollarini tavsif qilgan edi. Miya to`qimalarining ushbu qismlari harakatlantiruvchi nutq (“Broka markazi”) va nutqni tushunish (“Vernike markazi”) “markazlari” deb yuritila boshladi. Lekin keyinchalik, asosan psixofiziologlar (A.R.Luriya, N.A.Bernshteyn, P.K.Anoxin va boshqalar) ning ilmiy ishlari tufayli nutqning fiziologik negizi miyaning alohida qismlari (“Nutq markazlari”) faoliyatidan ko`ra ko`proq yaxlit holdagi miya faoliyatining murakkab tarzda tashkil topishidan iborat ekanligi aniq - ravshan bo`ldi. Shunday qilib, nutq funktsiyalarining jo`shqin, ya’ni anatomik tarzda emas, balki harakatchan tarzda cheklanishi to`g`risidagi tasavvur tarkib topdiki, bu markaziy asab tizimining keng ravishda kompensatsiyalab turish imkoniyatlaridan foydalanishi munosabati bilan nutqning buzilishini to`g`rilashida juda katta ahamiyat kasb etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
