|
Qishining xulq-atvori mazkur konkret vaziyatdan abstrak-tsiyalashishga (mavhumlashishga) va ushbu vaziyat munosabati bi-lan kelib chiqishi mumkin bulgan oqibatlarni oldinroq pay-qash layoqatiga ko`ra ajralib turadi. Jumladan, dengizchilar kemadagi kichikkina teshikni shoshilpnch tarzda tuzata boshlay-dila|r, uchuvchi esa yonilg`i ozayib qolishp bnlanoq yaqinroqdagp aerodromni izlay boshlaydi. Odamlar muayyan vaziyatning sira ham quli emas, ular kelajaknp ko`ra bilishga qodprdirlar.
Shunday qilib, hayvonlarning konkret, amaliy tafakkuri ularni muayyan vaziyatdan bevosita ta’sirotga bo`ysundiradi, odamning mavhumlashgan tarzda tafakkur yuritishga bo`lgan qobiliyati uning ushbu muayyan vaziyatga bevosita bog`liqligi-ni bartaraf etadi. Qishi muhitning bevosita ta’sirinigina emas, balki uni hali kutayotgan ta’sirlarni ham qaGggarishga qodirdir. Kishi xususan o`zi anglagan zaruratga ko`ra —ongli xatti-harakat qilish qobiliyatiga ega. Bu — inson psixikasi-ning hayvon psixikasidan eng bprpnchi muhim farqpdir.
Odamning hayvondan ikkinchi farqi unnng qurollarni yara-tishga va saqlashga layoqatli ekanligidir. Hayvon qurolni konkret ko`rinib va ta’sir etib turgan vaziyatda yaratadi. Hayvon konkret vaziyatdan tashqarida qurolni hech qachon qu-rol sifatida ajratmaydi, uni biron naf keltiradi, degan maqsad bilan saqlab qo`ymaydi. Muayyan vaziyatda qurol o`z rolini bajarib bo`lganidan keyin u maymun uchun qurol sifa-tida mavjud bo`lmay qoladi. Jumladan, agar maymun hozir-gina tayoqdan mevani o`ziga tortib olish uchun foydalangan bo`lsa, biroz vaqt o`tgach, hayvon uni g`ajishi yoki boshqa bir maymunning uni g`ajiyotganiga bamaylixotir qarab o`tirave-rishi mumkin. Shu tariqa hayvonlar doimiy narsalar olamida yashashmaydi. Narsa faqat konkret vaziyatda, faoliyat jara-yonidagina muayyan ahamiyat kasb etadi1. Bundan tashqari, hay-vonlarning qurolsozlik faoliyati hech qachon kollektiv tarzda ro`y bermaydi, maymun, nari borsa, o`z qabiladoshining fao-liyatini kuzatnb boradi, lekin ular hech qachon birgalikda, bir-biriga yordam bergan holda harakat qilishmaydi. Odam hayvondan farqlp o`laroq, oldindan o`ylangan reja-ga binoan qurol yaratadi, uni belgilangan maqsadda foydala-nadi va saqlaydi. Inson nisbatan doimiy narsalar olamida yashaydi. Kishi quroldan boshqa odamlar bilan birga-likda foydalanadi, biridan quroldan foydalanish tajri-basini o`zlashtnrsa, boshqa odamlar bilan uni baham ko`radi.
Inson psixik faolnyatining ajralib turadigan uchinchi belgisi — ijtimoiy tajribaning biridan ikkinchisiga o`tka-zilib turishidir. Hayvon ham, odam ham qo`zg`atuvchining muay-yanturiga, ajdodlarning instinktiv xatti-harakatlaritarzida-gi ma’lum bir taj|ribaga egadir. Unisi ham, bunisi ham hayot in’om etgan turli vaziyatlarda shaxsiy tajriba orttiradi. Lekin faqat odamgina ijtimoiy tajribani o`zlashtiradi. Alohida bir kishining xulq-atvorida ijtimoiy tajriba aso-siy o`rinni egallaydi, Kishi psixikasini ko`proq darajada u egallab oladigan ijtimoiy tajriba rivojlantiradi. Bola tug`ilgan chog`pdanoq qurollarni ishlatish yo`llarini, munosa-bat vositalarinp egallay boshlaydi. Kishining psixik funk-niyalarn alohida sub’ekt tomonidan insoniyatning madaniy rivojlanishi qurollarini egallab olishi tufayli sifat ji-hatidan o`zgaradi. Kishida oliy, xususan insoniy funktsiyalar (ixtieriy xotira, ixtiyoriy diqqat, abstrakt tafakkur) ri-vojlana boradi.
His-tuyg`ularning rivojla.nishida, xuddi abstrakt tafak-kurning rivojlanishida bo`lgani kabi, voqealikni ko`proq da-rajada adekvat (bir xilda) aks ettirish vositasi mujas-samlashgandir. Shuning uchun his-tuyg`ulardagi tafovut hayvon bilan inson o`rtasidagi to`rtinchi, juda muhim tafovut hisob-lanadi. To`g`ri, odam ham, yuksak taraqqiy etgan hayvon ham atrofida yuz berayotgan narsalarga befarq bo`lib qola olmay-dp, albatta. Narsalar va voqelik hodisalari hayvonlarda ham, kishilarda ham nima ta’sir ko`rsatayotgan bo`lsa, shunga nisbatan munosabatning ma’lum bir turini — ijobny yoki salbiy hissiyotni qo`zg`atishi mumkin. Biroq faqat odamdagina boshqa kishining g`am-g`ussasini va quvonchini birgalikda ba-ham ko`rishdek etuk qobilpyat mavjud, faqat odamgina tabiat manzaralaridan zavqlanishp yoki biron bir hayotiy faktni anglab etgan taqdirda aql-idrokli his-tuyg`uni boshdan kechi-rnshi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
