O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

Metall va qotishmalar, ularning ichki tuzilishlari 
Metall deb
, yaltiroq, plastik, elektr va issiqlik o’tkazadigan harakterli xususiyatga 
ega, shaffof bo’lmagan jismga 
aytiladi.
Texnikada metall deb hamma metall materiallari tushinilib, ularni 2 guruxga 
bo’lish mumkin
1)
Oddiy yoki sodda metallar (nisbatan boshqa kimyoviy elementlardan toza 
bo’lgan) 
2)
Murakkab metallar yoki qotishmalar (bir nechta oddiy metallarni birikmasi) 
Mendeleev D, I. davriy sistemasiga ko’ra hozirda 110 ta kimyoviy Element 
bo’lib, shulardan 3/4 qismi metallardir. Qolgan qismi metallmaslardir. Metallarni 
shunday ko’p bo’lishiga qaramasdan sanoatda juda oz soni ishlatiladi. 

---

12 
Asosiy sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan metall bu temir (
Fe
) bo’lib, uning 
uglerod (
C
) bilan birikmasi qora metallarni tashkil etadi.
 
Mashinasozlikda ishlatiladigan metall va qotishmalar 
Mashinasozlik sanoatida ishlatiladigan metallarni 93% ni qora metallar 
tashkil etadi. 
Dunyodagi barcha sohalarda mashina va mexanizmlar asosini qora metallar 
tashkil qiladi. Shuning uchun har bir davlatning texnik jihatdan o’sganligi qora 
metallarni qancha eritilganligi bilan ifodalanadi,qolgan metallar va ularni 
qotishmalari rangli metallar gruppasiga kiradi. Rangli metallardan sanoat 
ahamiyatiga ega bo’lgan Mis-
Cu
, Alyuminiy –
Al
, Magniy –
Mg
, qo’rg`oshin-
Pb
, 
rux-
Sn
, qalay va boshqalar bo’lib, texnik ahamiyatga egadir. 
Rangli metallar qimmat bo’lgani uchun sanoatda iloji boricha ularni o’rnini 
bosa oladigan qora metallardan ishlatishga harakat qilinadi. 
Yuqorida ko’rsatilgan rangli metallardan tashkari sanoatda xrom 
Cp
, nikel 
Ni
, 
marganets 
Mn
, molibden 
Mo
, kobolt 
Co
, titan 
Ti
ham ishlatiladi.
Bu metallar asosan, asosiy materiallarni, xususiyatlarini yaxshilash uchun, 
ularnga ma`lum xususiyatlar berish uchun qo’shimcha materiallar hisoblanadi. 
Misol: 
B
, 
W
, 
Ti
va 
Co
lar esa qirqish instrumentlari tayyorlashda ishlatiladi. 
Yuqoridagi hamma metallarni