O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

Qattiq eritmalar
bir jinsli suyuq eritmalarning qattiq holatga o‘tishi 
natijasida hosil bo‘ladi. Qattiq eritmada qotishma tarkibiga kiruvchi moddalardan 
biri o‘zining kristall panjarasini saqlaydi, boshqa modda ayrim atomlar 
ko‘rinishida birinchi moddaning kristall panjarasidan taqsimlanadi.
13
Qattiq eritmalar ikki xil bo‘ladi: o‘rin olish qattiq eritmalari va singish
qattiq eirtmalari. Qattiq eritmalar turidan qat’iy nazar bir fazali bo‘ladi. 
12
William F.Smith Foundations of materials science and engineyering, 2013.215-217
13
William F.Smith Foundations of materials science and engineyering, 2013.218-219 

---

51 
O‘rin olish qattiq eritmalarida kristall panjaradagi bir komponentning atomlari 
boshqa komponent atomlari bilan o‘rin almashadi. O‘rin olish qattiq eritmalari 
temirning xrom, nikel va boshqa elementlar bilan hosil qilgan qotishmalarida hosil 
bo‘ladi. O‘rin olish qattiq eritmalari tartibsiz qattiq eritmalar deb ham ataladi.
Singish qattiq eritmalarida erigan komponentning atomlari boshqa 
komponent – eritkich kristall panjarasining atomlari orasidagi bo‘shliqqa singadi. 
Singish qattiq eritmalari temirning vodorod, azot, bor bilan qotishmalarida hosil 
bo‘ladi.
Ximiyaviy birikmalar
. Turli metallardan yoki metall va metallmas 
moddadan qotishma hosil bo‘lganda paydo bo‘ladi. Ximiyaviy birikma elementlari 
atomlari sonining nisbati AnBm formula bilan ifodalaniladi. Ximiyaviy birikmalar 
toza metallar kabi o‘zgarmas suyuqlanish temperaturasiga ega bo‘lib, odatda, 
qattiqligi yuqori va anchagina mo‘rt bo‘ladi.
Ikkita A va V komponentning mexanik aralashmasi (13-rasm g) qotishma 
komponentlari kristallanganda qattiq holatda bir-birini erita olmaganda ham 
ximiyaviy reaksiyaga kirishib birkma hosil qila olmaganda yuzaga keladi. Mexanik 
aralashma tuyingan ikkita qattiq eritma zarralaridan yoki qattiq eritma zarralari va 
ximiyaviy birikmadan tashkil topishi mumkin. Bunda qotishma yetarli darajada 
yirik bo‘lib, mikrostrukturada aniq ko‘rinadigan A va V kristallardan tashkil 
topadi. Qotishmaning rentgenogrammasi A va V komponentlarning ikkita 
panjarasi borligini aniq ko‘rsatadi.
Metall va qotishmalar tuzilishi o‘zgaradigan temperaturalar kritik nuqtalar 
deb ataladi. Suyuqlanish va qotishda toza metallar bitta kritik nuqtaga, qotishmalar 
esa ikkita kritik nuqtaga ega bo‘ladi. Bu ikkita nuqta oralig‘ida qotishmada suyuq 
qotishma va kristall deb ataladigan ikkita faza mavjud.