O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi



Download 3,88 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/114
Sana09.07.2022
Hajmi3,88 Mb.
#761469
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   114
Bog'liq
O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi u

kristallni o’sishi 
deb aytiladi
.
Hamma metall va qotishmalar kristall 
tuzilishga ega. Kristall donlar geometrik shaklsiz bo’lib, tashqi tomonidan kristall - 
ko’p qirraliga o’hshaydi va ularni kristall donali yoki 
granullar
 
deb ataladi
.
 
 
2-MAVZU: METALL VA METALLMAS KONSTRUKSION 
MATERIALLAR TO‘G‘RISIDA MA’LUMOT
1. Metall va metallmas materiallar orasidagi farq 
2. Qora va rangli metallar 
3. Metallarni ichki tuzilishi va xossalari 
Metallmas materiallarga plastmassalar, yog‘och, yelim, rezinalar, lok-
buyoqlar hamda qistirmabop, zichlamabop va izolyatsion materiallar kiradi. 
Mashinasozlikda metallmas materiallar turli buyumlarni metall va uning 
qotishmalari o‘rnini bosuvchilarni tayyorlashda keng ishlatiladi. Metallmas 
materiallar ulardan tayyorlanadigan buyumlarning zarur mexanik mustahkamligini, 
uncha katta bo‘lmagan zichligini ta’minlash bilan birga, ularga ximiyaviy 
chidamlilik, eritkichlar ta’siriga bardoshlilik hamda suv, gaz va bug‘o‘tkazmaslik, 
yuqori izolyatsion xossalar kabi juda qimmatli xossalar beradi. 


15 
Metall va uning qotishmalari shartli ravishda 2 guruhga ajratib o`rganiladi:1- 
temir va uning qotishmalari qora metallar deyiladi.2- Rangli metal qotishmalari. 
jismlarda atomlar fazoda ma’lum bir tartibda va bir-biriga nisbatan bir xil elementar 
masofada joylashadi. Hamma metallar va ularning qotishmalari kristall tuzilishga 
ega.
3
Metals and alloys
4
are commonly divided into two classes: 
ferrous metals and 
alloys 
that contain a large percentage of iron such as the steels and cast irons and 
nonferrous metals and alloys 
that do not contain iron or contain only a relatively 
small amount of iron. Examples of nonferrous metals are aluminum, copper, zinc, 
titanium, and nickel. The distinction between ferrous and nonferrous alloys is 
made because of the significantly higher usage and production of steels and cast 
irons when compared to other alloys. 
Qotishmalardan tayerlangan detal asbob va boshqalarning zarur kerakli 
tomonga uzgartirib buymaydi. 
Metallning atom kristall panjaralarida musbat ionlar muayan tartibda joylashgan bo‘ladi.
 
Metall kristallanishi tuzilishi rentgen nurlari orkali urganiladi. 
Metallar, xar kanday modda kabi, sharoitga karab uch xil agregat xolatda, 
qattiq, suyuq va gaz xolatlarda bo‘ladi. Sof metall bir agregat xolatdan ikkinchi 
agregat xolatdga ma’lum temperaturadagina utadi. 
Qattiq xolatda metall zarrachalari muayan tartibda joylashgan bo‘ladi, bu 
zarrachalarning bir-birini tortish kuchi uzaro muazanatda turadi, natijada qattiq jism 
uz shaklini saklaydi. 
Gaz xolatda metall zarrazalarini tartibsiz xarakatlanadi, bir-birini itaradi, 
natijada metall gazi imkoni boricha xajmi olishga intiladi. 
3
William F.Smith Foundations of materials science and engineyering, p8 
4
A metal alloy is a combination of two or more metals or a metal (metals) and a nonmetal (nonmetals). 


16 
Suyuq xolatdagi metall zarrachalarining ozrok kismiga batartib joylashgan 
bo‘lib, bu joylashuv issiqlik ta’sirida ogoh buzilib, gohtiklanib turadi. 
Qattiq xolatda barcha metallar va uning qotishmalari kristall jismlardir. 
Metallarda kristall panjarani atomlar zichligi eng ko‘p bo‘lgan tekisligi 
kristallografik tekkisligi yoki atomlar tekisligi deb ataladi. Kristall panjarani 
shakliga qarab uning kristalografik tekisligi bitta yoki bir necha bo‘lishi mumkin. 
Kristalografik tekislikda atomlarni joylashuvi kuyidagi kurinishda bo‘ladi. 
1-rasm. Kristalografik tekislikda atomlarning joylashuvi
Atomlarning markazidan o‘tkazilgan faroziy chiziqlar panjara hosil qiladi. Bir-
biriga parallel joylashgan bir kancha kristalografik tekislik faroziy kristall panjara 
hosil qiladi, kristall panjara tugunlarida esa atomlar (ionlar) turadi.g 
2-rasm. Fazoviy kristal panjara va uning tugunlarida atomlarni
joylashuvi. 
Куб панжарани 
элементлар 
катакчаси. 


17 
Eng oddiy kristal panjaria kub panjara (2-rasm). a-masofa elementlar kristal 
katakchadagi kushni ikki atm orasidagi atom markazlari oraligida bo‘lib angretrom 
(A) kilonks birliklarida (kx) ulchanadi. 
(1A-1 10 sm) (1kxq1,00202 A). 
Kub panjara atomlar yetarli darajada zich joylashgan emas, ammo metall 
atomlari bir-biriga imkoni boricha yakinlashishga intiladi, buning natijasida boshka 
tur panjaralar hosil bo‘ladi. 
Xajmi markazlashgan kub va atomlari zich joylashgan geksogonal panjaralar 
hosil bo‘lishi mumkin. 
3-rasm. Xajmi 
markazlashgan kub
kristal katakcha. 
4-rasm. Orkali 
markazlashgan 
kub 
kristal katakcha. 
5-rasm. atomlari
zij joylashgan 
geksogonal katakcha. 
Kristal panjaralarning yetti xil sistemasi urganilgan bo‘lib , bo‘lar 1) kub 
sistema, 2) geksogonal sistema, 3) tetrogonal sistema, 4) romba edrik sistema, 6) 
monoklinik sistema, 7) triklinik sistemadir.
Atomlar orasidagi aloqalarni shakllantirish ortida harakatlantiruvchi kuchi har 
bir atom eng barqaror atom bo'lishi uchun intiladi. Boshqa atomlar bilan ulash 
orqali, har bir ulanish atomning potensial energiya yanada barqaror atom natijasida 


18 
olinadi. Bu obligatsiyalar birlamchi rishtalarini deb ataladi va katta interatomik 
kuchlariga ega bo`ladi.
5
The driving force behind the formation of bonds between atoms is that each 
atom seeks to be in the most stable state. Through bonding with other atoms, the 
poten¬tial energy of each bonding atom is lowered resulting in a more stable state. 
These bonds are called primary bonds and possess large interatomic forces. 
Metallarning juda kupchiligi kub va geksogonal sistemada kristallanadi. 
Qattiq jisimlardagi boglanishlar turt turga bo‘linadi. 
1.
Ion (gotoropolyar-kup kutbli) boglanish. 
2.
Atom (gomsopolyar-bir kutbli) boglanish. 
3.
Molekulyarboglanish. 
4.
Metallboglanish. 
Ionboglanishdagiqattiqjisimlarkristalpanjalarinitugunlaridauzarokovalentboglanganatoml
arbir-
birinijudapuxtatortibturganligiuchunbundaybirikmalarningbuyuklanishtemperaturasivaqattiqligi
nixoyatdayuqoribo‘ladi.

Download 3,88 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   114




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish